воскресенье, 28 июня 2009 г.

Рақами ҳафт дар фарҳанги тоҷик

Рақами ҳафт дар фарҳанги тоҷик торихи хеле бостони дорад.

Аммо шуруъ мекунем аз наздик. Чун бо омадани ислом шумориши рўзҳо дар тақвим ба ҳафта махсус гардид, (яъне офариниши олам дар шаш рўзу рўзи ҳафтум истироҳат кардани худо) дар фарҳанги мардумӣ асосан ин нукта қобили мулоҳиза гардид. Дар байни мардуми тоҷик касеро, ки камақл бошад, ҳафтафаҳм мегўянд, ки тахмин ишора ба он аст, ки танҳо то шумори ҳафт метавонад ҳисоб кунад.

Агар ба «Фарҳанги забони тоҷикӣ» назар кунед, хоҳед дид, ки калимаи «ҳафт» дар ибораи гуногуне ба кор мерафтааст. Аммо аз инҳо ҳафтхони Рустам, ки ҳафт монеъаро бартараф мекунад ва асотирист, қобили таваҷҷўҳ мебошад чун дар фарҳанги мардуми мо ҷойгоҳи хосе дорад.

Дар таркиби вожаи ҳафтхон хон ба маънои хона, манзил ва марҳила аст. Ин воқеа марбути Исфандиёр низ будааст. Ҳафт мавзеъ миёни Эрон ва Тўрон буд, ки дар қиссаҳои марбут ба Рустаму Исфандиёр ин қаҳрамонон дар он ҷойҳо бо хатари бузург рў ба рў шудаанд. Дар ин марҳалаҳо шери дарранда, аждаҳо, ҷодугарон, Аржангдев, Деви Сафед кушта шуда Рустам бар Авлоду лашкари ў пирўз мешавад ва бо ҳидояти меше обро пайдо намуда аз ташнагӣ наҷот меёбад ва шоҳи Эронро халос мекунад. Дар ин қисса муборизаи рўҳониёни зардуштӣ бо хурофоти замони худ – ҷодугариву девпарастӣ таъсире доштааст. Адади ҳафт дар тасаввуф низ ҷойгоҳи хос дорад. Дар тасаввуф солик ҳафт зинаи камолотро бояд тай кунад.

Ин ақидаҳо бо оини меҳрӣ рабте дорад ё не, аммо ба таъкиди Каззозӣ: Меҳриён бар он мебудаанд, ки равони одамӣ он гоҳ ки аз ҷойгоҳи равшанӣ – осмон, ба ҷойгоҳи тирагӣ – Замин фуруд меояд, то дар тангнои тан дарафтад ва бо олоиши хок биолояд, мебояд бо ҳафт ахтар, яке пас аз дигаре бигзарад. Ҳар як аз ин ахтарони ҳафтгона, ба боварии пешиниён, сириште доштааст ва ранге. Ва яке аз кониҳо ва гавҳарҳо ба он вобаста будааст; чуноне ки зарро ба Хуршед бозмехондаанд ва симро ба Моҳ. Равон пас аз гузаштан аз ин ахтарон вижагиҳои ҳар як аз онҳоро ба худ дармепазируфтааст ва бадин гуна омодаи пайванд гирифтан бо тан ва мондан дар гетӣ мешудааст.
Аз сўи дигар, ба бовари онон равоне низ, ки аз гетӣ роҳ ба минў мебарад, мебояд ҳамчунон аз ҳафтон (ҳафт ахтар) бигзарад. Дар ин ҳангом аз фурўтар ба фаротар; бадин гуна равони фарозҷўй дар ҳар кадом аз ин ахтарҳо ситондаҳои хешро вопас медиҳад ва аз олоиши он ахтар пок мешавад, то бад он поя, ки тавонад ба рўшноийи ҷовид бипайвандад.
Нависандагони куҳан гоҳ ҳафт ахтарро, ки гузаргоҳи равонҳо шумарда мешудааст, ба палаконе бо ҳафт пала монанд мекардаанд. Мўбади зардуштӣ дар рўзгори Сосонӣ Ардовироф низ замоне, ки дар хоб ба гушту гузор дар минў меравад, ба палаконе розомез ба ҳафт пала мерасад; Ардовроф дар ҳар пала ба осмоне вижа дар меояд, то саранҷом ба осмони барин мерасад. Ў дар ин ҷо Зардуштро дар миёнаи фарзандони ў ва равонҳои пок меёбад ва аз шодмонӣ ва беҳрўзии ҷовид бархурдор мегардад…
Ин ҳафт зинаро дар равиши намодин ва розолуди гаравиш ба оини меҳр низ бозметавон ёфт. Гараванда мебоист аз ҳафт озмуни душвор пирўзманд ва комёб бигзарад. Ин ҳафт озмунро метавон бо ҳафт хони афсонаҳо санҷид. Ин озмунҳо дар ғоре дар дили кўҳ ба анҷом мерасидааст; ғор намоди ҷаҳони фурўдин будааст. Бар девори ғор нигораи ҳафт ахтар дар шумори нигораҳои розомез нигошта мешудааст. Ҳафт зинаи озмун бадин гунааст: сарбоз, шер, калоғ, шер – шоҳин, ё шери болдор, порсӣ, Хуршед ва падар.
Гараванда ба оини розомези Меҳр ба ҳангоми гузар аз ин зинаҳо, озмуни марги намодинро низ аз сар мегузаронидааст; дар ин озмун меҳрпараст ба марги нимоишӣ тан дармедодааст. Рози ин марг дар он будааст, ки меҳрпараст бадин шева зиндагии дарунии тозаеро оғоз мекардааст. Ў бо гузаштан аз ин озмуни душвор маниш ва хўи пешинро фурў мениҳодааст ва марде нав мешудааст. Пас аз ин «марг дар зиндагӣ» номи дигаре бар ў мениҳодаанд, ту гўӣ дигар бор аз модар мезодааст. Бозтобе аз ин марги намодинро дар андешаҳои ниҳонгароёнаи сўфиён метавонем дид. Саноӣ фармудааст:

Бимир эй дўст пеш аз марг агар мезиндагӣ хоҳӣ,
Ки Идрис бо чунин мурдан биҳиштӣ гашт пеш аз мо.


Ҳасад мебарам ба ниёгони халқе, ки дар қаламрави оини меҳрӣ зистаанд. Чаро ки бо иҷрои ҳамаи ҳафт шарт ба мақсад мерасидаанд.

Бубинед, ки як дарвеш низ ба мақсади олии худ бо паси сар кардани ҳафт марҳила мерасидааст. Ва барои Рустами достон шудан низ пирўзӣ дар ҳафт манзил лозим будааст ва муваффақ гардидааст. Аммо барои одами муосир чӣ манзилу марҳалаи санҷишҳо лозиманд?

Чӣ тавр ў ҷодугаронеро, ки бо воситаҳои электронӣ мусаллаҳанд, аждаҳори нафсе, ки мехоҳад ба моли дунё соҳиб шавад, ва «дев»-ҳоеро, ки пеши пояш чоҳ мекананд, мағлуб кунад?

Деву ҷодугару аждаҳову ва дигар аносире, ки дар замони Рустам хурофот буданду ин қаҳрамон зидди онҳо ҷангидааст, имрўз чӣ шаклҳои нави замонавӣ доранд?

Оё имрўз дар Тоҷикистон касе бар зидди ақидаҳои кўҳна ва монеи пешрафти фикрии ҷомеа меҷангад?

Ку Рустами майдони корзори андешаҳои наву кўҳна?

вторник, 23 июня 2009 г.

Магар оини меҳрӣ вуҷуд надошт?

Дирўз ба дастам китобе расид, ки «Очерки истории и теории культуры таджикского народа» ном дорад ва дар шаҳри Душанбе соли 2009 чоп шудааст. Муҳаррири масъули ин маҷмўаи мақолаҳои илмӣ доктори улуми таърих Аскаралӣ Раҷабов ва яке аз мураттибон низ ў будааст. Хеле шодам, ки ин дўсти азизам чунин корҳои муҳимро пайваста идома медиҳад. Дар аннотатсия навиштаанд, ки ин китоб ҷилди саввум ҳисоб мешавад, аз ҷилдҳои дагари он хабаре надорам.

Чизи тааҷҷубовар бароям он буд, ки муаллифони ин китоб, вақте ки оиди нишонҳои ориёӣ аз қабили свастика, ситораҳо ва ғайра ҳарф мезананд, аз оини митроӣ ном намебаранд, ки далел ба ноогоҳии онон аз ин дин аст. Пажуҳишгар Тўйчиева бошад, нақши панҷаи дастро танҳо мутааллиқ ба замони исломӣ медонад, дар ҳоле ки чунин нақшҳои дасти мутааллиқ ба замони митроӣ дар ғорҳо ҳастанд. Панҷ сутуни хонаҳои помирӣ низ пеш аз ислом вуҷуд дошт.

Худи топоними Помир аз ибораи «пои Меҳр» пайдо шудааст ва ба он касе шак надорад.

Донишмандони тоҷикро мебояд, ки сангнигораҳо ва номҳои мавҷудаи географии Тоҷикистонро вобаста ба оини меҳрӣ тадқиқ кунанд. Масалан касе намедонад, ки маънои Айваҷ чист.

Дар оини меҳрӣ Айвандод ном гове ҳаст, ки аз ў чорпоён ба вуҷуд меоянд. Оё ин устура бо Айваҷи Тоҷикистон алоқае дорад? Донишмандон бояд ба чунин саволҳо посух биҷўянд.

Дар вақти муайян кардани тарзи топоним ба манбаъҳои таърихи муроҷиат кардан низ лозим аст. Хеле аҷиб аст, ки дар дастхатҳои «Бобурнома»-и Бобур (1483-1530) Масчоро ё Масиҳо навиштаанд ё Масихо.

Замоне, ки Искандар ба Суғду Бохтар лашкар кашид, дар ҷойҳои дурдасти кўҳистон бо оини меҳрӣ дучор омад ва фармуд, ки онро ба тамоми олам густариш диҳанд. Яъне кўҳистониён дар замони зардушти ин оинро нигоҳ дошта будаанд ва свастикаҳои рўи сангҳои гўристонҳои қадимаи водии Зарафшон бар он ишора мекунанд, ки пайравӣ ба оини меҳрӣ эҳтимол бо омадани ислом низ давом кардааст.

Дар мақолае Каззозӣ бо такя ба Авесто ҷойгоҳи Митроро кўҳи Сипанд-ҳоро гуфтааст. Ҷойгоҳ зодгоҳ нест, аммо ин Сипанд-ҳоро дар куҷост, бояд ҷуст. Ҷои шакке нест, ки бо мурури замон Сипанд-ҳоро табдил ба Исфара шуда бошад, чун исфанд шакли пасини сипанд аст ва мардум дар талаффуз ҳиҷоҳоро дохили вожаҳо ихтисор мекунанд.

четверг, 18 июня 2009 г.

Оид ба маънои Масчо

Дар як мақола аз ин пеш навиштаам, тахмине карда будам, ки вожаи Масчо аз вожаи дар деринзамон дар шакли Меҳрҷо буда бо тағйири овозҳо ҳосил шудааст. Ин тавр ҳам метавонад шавад, агар забоншиносон тибқи қонунҳои фонетикии забон дар тўли торихи дароз амалӣ гардидани онро табиӣ бишморанд.

Аммо аз Масеҳҷо ҳосил шудани Масчо осонтар ба назар мерасад ва касе забоншинос набошад ҳам шакке нахоҳад кард.

Масеҳҷо будани Масчо ин вожаро аз оини Меҳрӣ берун нахоҳад андохт. Зеро дар торих трансформатсияи Меҳр бо Исои Масеҳ исботи худро ёфтааст.

Эҳтимоли қавӣ меравад, ки номи ин ноҳияи води Зарафшонруд дар аввал Меҳрҷо буда ва пас аз фаромўш шудани оини меҳрӣ ва зуҳури дини масеҳӣ мардум Меҳрҷоро Масеҳҷо гуфтаанд.

Хоқонӣ низ Офтобро Масеҳ мепиндорад:
Субҳ шуд Марям, Офтоб Масеҳ,
Қатраи жола ашки Марями субҳ.


Аз қадимзамон дар Самарқанд ва атрофи он ибодатхонаҳои масеҳӣ вуҷуд доштаанд.

В.Вяткин дар китобчае, ки соли 1900 таҳти унвони «Материалы к исторической географии Самаркандского вилаята» чоп карда буд, оиди номи деҳаи «Она зиёрати»-и Шаҳрисабз гуфтааст, ки ин ном маънои бо модари худ вохўрдани паёмбар Исоро ифода мекунад.

Кўҳҳои ин ҷо Кўҳи Сафед ва Тахтгоҳи ҳазрати Исо-паёмбар ном доранд.

Яъне барои мардуми водии Зарафшон дар замонҳои тоисломӣ низ масеҳият як падидаи тамоман ношинос набудааст.

Дар кўҳистони Самарқанд як деҳаи тоҷикнишин Оқсой ном дорад. Ин ҷо як ғоре ҳаст мавсум ба Ҳазрати Довуд, ки зиёратгоҳаш кардаанд. Ҳама аз торих медонанд, ки паёмбар Довуд боре ҳам ба ин марз пой нагузоштааст. Яъне ин ғор дар замони бостон ягон номи авестоӣ ё меҳрӣ доштааст, ки мардум бар асари ягон фоҷиа аз ёд бурдаанд ва ба ғор номи қудсии нав додаанд. Зеро дар замони оини меҳрӣ одамхудо Меҳр (Митро) худ дар ғоре таваллуд шуда дер гоҳ ғорҳоро иқоматгоҳи худ ва ибодатгоҳи дини худ қарор дода будааст.

среда, 17 июня 2009 г.

Гови Митро ё говмарди авестоӣ?

Дар баъзе тасвирҳои бостонӣ Меҳр (Митро) ҳангоме акс ёфтааст, ки барои қурбон кардани гови нар дар даст ханҷар дорад. Баъзе бостоншиносон ин ҳолатро ба маънои қурбонии гов барои нерўманд кардани замини кишт шаҳр додаанд.

Аммо торихшиноси рус К.В.Тревер ба муносибати аз Тали Барзуи Самарқанд с.1939 ёфт шудани сурати говмарде, ки ба замони то ҳахоманиши тааллуқ дорад, мақолаеро дар маҷмўаи Эрмитаж (Труды Отдела Востока, том III, Лелинград - 1940) таҳти унвони «Говподшоҳ - шоҳчўпон» чоп карда нуқтаи назари хоси худро баён кардааст.

Ў дар ин мақола бар он таъкид меварзад, ки устураи бостонитарини эронӣ говмард буда устураи Митро баъди он арзи вуҷуд кардааст. Ва азбаски номи бостонитарини кишваре бо номи Суғд дар асл Гова будааст, метавон гуфт, ки сарчашмаҳои оини меҳпарастиро аз ин сарзамин ҷустан мантиқан дуруст хоҳад буд.

Акнун ба иқтибосе аз ин мақола таваҷҷўҳ кунед:
«Интересно указание Кристенсена на то, что в митраизме наблюдаются сходные образы («следы древне-иранской легенды», говорит он) о первородном быке, которого убил Митра: из тела быка тоже выросли травы и растения, из мозга – пшеница, из крови – виноградная лоза. А первородный исполин Гаймарт здесь исчез или слился с образом самого светоносного Митры.
Мне кажется, что здесь дело не в слиянии образов Гаймарта и Митры, а наоборот – в расщеплении образа Гавомарда на две составные его сущности: на светоносное начало, связанное с небом – Митру и на образ быка, связанного с землей.
В армянском эпосе «Давид Сасунский» также сохранились обрывки тех же космических мифов, восходящих к свету, понятие которого подверглось затем расщеплению на Гавомарта и первородного быка, в митраизме и в армянском эпосе отражающих следующую стадию – борьбу светоносного исполина (Митра и Мгер) с черным быком (поднимающимся из болота) олицетворением земли».

пятница, 5 июня 2009 г.

Зодгоҳи одамхудо Митроро дар кўҳистон бояд ҷуст

Оини Митро, ки беш аз 7 ҳазор сол таърих дорад, сараввал дар сарзамини ниёгони мардуми тоҷик пайдо шудааст.

Ин оин барои динҳои дигари ҷаҳонӣ – зардуштӣ, яҳудӣ, масеҳӣ ва ислом замина гардида аст, ки донишмандони соҳа дар ин бобат осори зиёде навиштаанд. Ба ин сабаб Тоҷикистон ҳақ дорад, ки ҳафт ҳазору сисолагии тамаддуни митроиро ҳамчун бунёди асосии тамаддуни ориёӣ таҷлил намояд.

Тибқи ривоятҳо Митро дар ғори кўҳӣ аз Анаҳитои бокира ба дунё меояд. Баъд барои паҳн кардани оини худ ба ҳамвори мефарояд.

Донишманди тоҷик Холназар Муҳаббатов соли 2007 дар шумораи 7-ум маҷаллаи «Садои шарқ» мақолаи хуберо таҳти унвони «Нақши кўҳсор дар камолоти иқтисодиёту тамаддуни ҷаҳонӣ» чоп карда буд. Ў дар ин мақола аз ҷумла чунин навиштааст:
«Набояд фаромўш кард, ки кўҳистон аввалин пойгоҳи мардуми оринажод буд (махсусан кўҳистони Осиёи Марказӣ) ва маҳз аз ин макон онҳо ба дигар гўшаю канори дунё ҳиҷрат намуданд.
Донишманди маъруфи тоҷик Қандил Ҷўраев дар асари «Тоҷикон аз нигоҳи геоэтнографӣ» дар асоси омўзиши китоби муқаддаси «Авесто» ва сарчашмаҳои зиёди таърихию ҷуғрофӣ ҳиҷрати аҳолиро аз як макон ба макони дигар хеле хуб маънидод намудааст. Ў қайд кардааст, ки дар замонҳои қадим дигаргуншавии омилҳои иқлимӣ қисми зиёди аҳолиро маҷбур месозад, ки аз сарзамини кўҳсори ҳозираи Тоҷикистон ва гирду атрофи он ба шимоли Афғонистон ва ҷанубу ғарби Осиё ҳиҷрат кунанд.
Мувофиқи ривоятҳое, ки олими немис Карл Риттер дар асари худ «Эрон» овардааст, гуфта мешавад, ки Ҷамшед бо рама ва одамҳои худ аз кўҳсор оҳиста-оҳиста фаромада, дар водиҳои зархез макон меҷўяд, шаҳру деҳот месозад ва аз он ҷумла дар ғарбии Эрони имрўза қасре бино мекунад бо номи «Тахти Ҷамшед». Ҳоло дар байни эрониён ривоят мекунанд, ки аҷдодони қадимии онҳо аз шимолу шарқи Осиёи Миёна ба ин кишвар кўчида омадаанд.
Нақшҳои болои санг, ки дар Помир ёфт шудаанд ва ба давраи неолит тааллуқ дорад, яке аз қадимтарин бозёфти сайёраи мо ба ҳисоб меравад. Бостоншиносон боз бисёр чунин намуди нақшро дар болои санг дар қисми шимоли кўҳҳои Аличур дар баландии 3800 м ёфтаанд.
Ҳангоми сафари навбатӣ ба кўҳистони Мастчоҳ на чандон дуртар аз Дашти Ошиқон мо якчанд намуди нақши болои сангро пайдо намудем. Бино ба қавли академик А.Мухторов ин нақшҳо низ ба давраи неолит тааллуқ доранд. Доктори илми таърих Ю.Ёқубов, ки чандин муддат ба тадқиқи ёдгориҳои саргаҳи дарёи Зарафшон машғул аст, низ бисёр намунаҳои нақши болои сангро кашф намудааст.
Бисёр тадқиқотчиён дар кўҳҳои Тиёншон дар баландии бештар аз 3000 м петроглифҳои (катибаи) давраи неолитро дар ғори Окчункур (3000 м), Соймалӣ – шарқии кўҳҳои Фарғона дар баландии 3016 м ёфтанд. Санадҳо далолат мекунанд, ки қабилаҳои маскуни ин ноҳияҳо дар охири асри III ва аввали асри II то милод маданияти нисбатан баландро соҳиб буда, оид ба илми нуҷум (ситорашиносӣ) тасаввуроти муайян доштанд.»

Ин навиштаҳо гувоҳӣ медиҳанд, ки сангнигораҳои кўҳистони тоҷик вобаста ба торихи оини меҳрпарастӣ тадқиқ нашудаанд.

Аз ин ҷост, ки худ саҳеҳ гуфта наметавонам: аз нақшу нигори оини митроии Тоҷикистон кадом қадимтар аст?

Ба назарам ҳоло аз сангнигораи Сойи Сабоҳи Масчоҳ, ки Митро дар сурати одами офтобсар тасвир ёфтааст, нақши бостонитаре нест. Ба ин далел он ҷоеро, ки ин нақшро дорад, зодгоҳи одамхудо Митро бояд ҳисобид. Ба ин дар қадимзамон Меҳрҷо будани Масчо низ далолат мекунад.

Эҳтимоли қавӣ дорад, ки Сойи Сабоҳи кунунӣ номи ҳозираи «зодгоҳи худои офтоб» - яъне дараи субҳ аст.

Тибқи қавонини забон бо мурури замон баъзе овозҳои як вожа ба овозҳои дагар табдил меёбанд, ки мо мисоли онро дар вожаи Масчо мебинем. Ба номи ин аввалхудои тоҷикон ҷашни Меҳргон (рўзи Меҳри моҳи Меҳр) мавсум бошад ҳам, аммо ҷашни зодрўзи ў 21 декабр – Шаби Ялдо аст. Масеҳиён ба иллати дар замонҳои бостон саҳеҳ набудани тақвимашон онро ба 25 декабр, баъд ба якуми январ кўчондаанд. Ялдо – ба забони шумери таваллудро ифода мекунад ва мо намедонем, ки ниёгони тоҷик дар қадимзамон онро чӣ мегуфтанд.

Кулоҳи рўҳонии бузургро масеҳиён «митра» ва худи ўро митрополит мегўянд. Кулоҳу ҷомаи сурхи Бобои барфӣ низ митроист. Донишмандони оини митроӣ бар чунин ақида пофишорӣ доранд, ки расми қурбонӣ кардани ҳайвонот ба динҳои дигари ҷаҳонӣ аз дини меҳрпарастӣ гузаштааст. Дар бисёр муҷассамаву тасвирҳо Митро барои нерў бахшидан ба замин гови нарро қурбонӣ мекунад.

Ба исботи зинда будани ҷашни Меҳргон дар замони сомониён ин мисраи Рўдакӣ – «Малико, ҷашни Меҳргон омад!» кофист.

Ва боз ҳам Рўдакӣ оиди дар дасти сомониён будани дирафши ковиёнӣ (ҳамон дирафше, ки тасвири шеру офтобро дошт) бо ин байт хабарамон медиҳад:
Бо дирафши ковиёну тоқдес
Зари муштафшору шоҳона камар.

Тақдес ин ҷо ба маънои тахти тоқмонандест, ки шоҳони Эрон аз замони Фаридун сар карда ба он менишастанд.

Оиди офтобпарастии ниёгони мо номи қадимии кишвар низ гувоҳӣ медиҳад.

Асъадии Гургонӣ дар ин боб гуфтааст:
Забони паҳлавӣ ҳар к-ў шиносад,
Хуросон он бувад к-аз вай хур ояд.

Хур – номи бостонии хуршед будааст. Дар забони яғнобӣ чуни наст.

Онҳое, ки мехоҳанд оиди таъсири фаровони оини Митроӣ бар масеҳият ва чӣ тавр масеҳиёни қадим аз Митро Исои масеҳро офаридаанд, маълумоти аз ин бештаре гиранд, муроҷиат кунанд ба мақолаи донишманди эронӣ Мирҷамолиддини Каззозӣ «Сўзани Исо», ки бо ихтисор соли 2007 дар шумораи ҳаштуми маҷаллаи «Садои шарқ» чоп шудааст. Ва нигаронӣ ин аст, ки аз чунин мақолае, ки оиди решаҳои фарҳанги мардуми мост, кормандони ин маҷалла чиро ихтисор кардаанд?

Муаллифоне, ки оиди оини меҳпарастӣ ҳарф мезананд, Митрои замони одамхудоии ў, замони худоии ў (яъне меъроҷи ў ба осмон баъди марги ҷисмонӣ) ва замони фариштагии ў (дар оини зардуштӣ)-ро ба ҳам печидаанд.

Ва ё ки ба мисли Холиқ Мирзозода замони дар Аврупо паҳн гардида симои ҷанговарона пайдо намудаи ўро баён мекунанд. Ба ҳамаи ин каму костиҳо он вақт метавон хотима дод, ки донишмандони соҳа дар як конфронс ҷамъ шуда тамоми ҷиҳатҳои ин масъаларо баррасӣ кунанд ва ба як фикри ягона биёянд.