Оид ба зиндагии адиби бузурги Точикистону Ўзбекистон Садриддин Айни дар замони чанги дуюми чаҳон чизе нахондаам. Эҳтимол, фарзандони Айни, ки ҳама донишмандонанд, ёддоштҳои ачибе доштагистанд. Боре дар сўҳбати пирамарди нуронии самарқанди, иштирокчии чанги зидди фашизм Даврон Ҳамроқулов будам. Давронбобо фарзанди Ҳамроқулбеки қўрбоши аст ва падари Хуршедаи Даврондухте, ки дар Маскав Маркази фарҳанги точикро таъсис додааст ва муаллифи тарчумаи русии романи “Фирдавси”-и Сотим Улуғзода мебошад. Соли 1944 аз фронт бо захми бисёр ва маъюб ба Самарқанд бармегаштам,– гуфт Даврон Ҳамроқулов. — Аз идораҳои давлати кор пурсидам, вазифаи сарагрономи Облпромсовети вилоятро зўран бор карданд, ба “не, наметавонам, аз хочагии қишлоқ хабар надорам” гуфтанам эътибор надоданд. Як ҳафта дар чойхонаи “Навои”-и Регистон нишаста фикр кардам, ки аз ин вазифаи номуносиб чи хел халос шавам. Ҳамин вақт аз Маскав телеграмма омад, ки мепурсид: вазъи кишти намудҳои ғалладона чи гуна аст? Бо ёрии писари тағоям, ки агроном буд, базўр ҳисоботро тайёр карда ба Маскав фиристодам ва ариза дода аз кор рафтам. Касе маслиҳат дод, ки котиби обком Шароф Рашидов одами нағз, наздашон раву илтимос кун, кор ёфта медиҳад. Либоси хубе надоштам, дар тан куртаи сафеди таҳпўши ва шими гилифеи зарди аскари ба ёрии ду асобағал ба қабули Шароф Рашидов рафтам. Дар либосовезак шинелашон овезон меистод. Маълум шуд, ки он кас аз ман 2-3 моҳ пештар аз фронт баргаштаанд. Адибон ва муаллимонро аз фронт барвақт ба ақибгоҳ фиристода буданд. Шинели фронтии Рашидовро дидаму шердил шудам ва ичозат пурсида даромадам. Рашидов хуш қабул кард ва ҳатто аз чойники худ як пиёла чой дода ҳолпурси намуд. Ман ба ў фаҳмондам, ки кистам ва барои худ кори муносиб мечўям. Рашидов мудири шўъбаи маъмури Песах ном яҳудиро даъват кард ва гуфт:
— Вазифаҳои озод ҳастанд?
— Ҳаст,– гуфт Песах,– баъди комичроия таъин шудани Шароф Холиқов курсии пештарааш холи аст.
— Ин тавр бошад, анкета ва аризаи ин касро нависонед, — фармон дод Рашидов. — Дар бюрои назорат ва ҳисоби низоми Наркоми тичорат ҳамин хел аз оташи чанг гузаштаги инсонҳо лозим, то ба хўрдани ҳақи беваю сағираҳо хотима дода шавад.
Ман боз аз масъулияти азими мансаби нав тарсида, дар анкета ва ариза навиштам, ки писари саркардаи босмачиҳо Ҳамроқулбеки қўрбоши ҳастам, маълумоти ҳатто ибтидои надорам, дар мактаб ҳамаги се сол таҳсили илм кардаам. Шароф Рашидов анкета ва аризаро хонду гуфт:
— Аз он ки барои ватан сина сипар кардед, ҳамин имтиҳон кофист, дигар гапҳо чи аҳамият дорад? Ба шўъбаи тичорати шаҳр (горторготдел) равед ва вазифаи навро қабул кунед.
Сардори ин шўъба маро напазируфт ва назди котиби якуми горком Ҳочиматов даровард. Охири иброз дошт, ки маро ба ин вазифа қабул намекунад. Ман боз ба назди Шароф Рашидов рафтам. Шароф Рашидов нақли маро шунида, хеле оташин шуд ва Песахро даъват карда гуфт:
— Ин касро худатон ба горком баред ва гўед, ки ман фармон додам.
Режими карточкаро асосан бюрое, ки ман сардори мекардам, назорат мекард. Тақсими хўроквори низ ба зиммаи ҳамин бюро буд. Мо тибқи рўйхати раисони гузарҳо хўроквориро ба дўконҳои хўроквори тақсим мекардем. Паёкҳои аз Амерака омадаро ба сағирхонаҳо, бемористонҳо медодем. Дар ихтиёри ман 181 мағоза, 6 ОРС, як мағозаи военторг, як гастроном буд. Ман ин чо фаҳмидам, ки норма барои ҳар кас ҳар хел муқаррар гардидааст. Барои котиби якуми обком нон дар як рўз як кило, барои марди бекор 400 грамм муқаррар гардидааст, агар кор кунад – 600 грамм. Барои кўдакон 300 грамми.
Баробари ба ин вазифа таъин шуданам домулло Айни асозанон омада шикоят карданд, ки раиси гузар пайёкҳои эшонро хўрдааст. Ман фаҳмондам, ки раиси гузар пайёки шуморо хўрда наметавонад. Дар сўҳбат маълум шуд, ки Айни чанд рўз ба мағоза омада натавонистаанд, бемор будаанд ва тибқи тартибу низоми онвақта, агар ҳамон рўз пайёкро нагиред, он “месўхт”. Нормаи нони устод Айни дар солҳои чанг 1 кило муқаррар гардида буд, ба ғайри ин моҳе 14-16 кг гўшт ва 16 кг орд, равғану тухми мурғ ба рўйхати пайёки Айни навишта шуда буд. Ҳамин тавр Айни аз ду мағозаи хўроквори ғизо мегирифтанд ва дар ин мағозаҳо чандин бор пайёки ин адиби номи “сўхтааст”.
Барои ман тааччубовар буд, ки устод Айни ба мудири пешина ва ё худи Шароф Рашидов, ки ўро хеле эҳтиром мекард, дар ин бобат мурочиат накардаанд. — Барои чи ба ман – писари босмачи бовар мекунанд?– фикр мекардам. Ҳол он ки баробари бори аввал ба ҳучраи кории ман даромадан аз кадом гузар ва писари ки буданамро пурсида буданд.
— Домулло, шумо чаро дар ин бора ба ягон идора шикоят накардед? Охир, бори аввал нест, ки нонатонро шутурча кардаанд,– гуфтам.
— Медонед, ки бисёр мансабдорон аз ҳаромхўри ҳазар намекунанд, вагарна қоидаи пайёкҳои “сўхта” ба манфиати кист?– гуфт Айни.
— Ба ман чаро бовар кардед? Ман ҳам мансабдор ва ҳам писари босмачи ҳастам! – гуфта хандидам.
— Шумо писари Ҳамроқулбеки қўрбоши ҳастед. Ҳамроқулбек дузду ғоратгаронро бад медид, онҳоро мекушт,– гуфтанд устод Айни.
— Ман ба Шумо ваъда медиҳам, ки қоидаи пайёкҳои сўхтаро барҳам медиҳам ва нону хўроквории нагирифтаатонро медиҳем,– гуфтам.
Фармон додам, ки пайёкҳои “сўхтаи” Айни ба эшон дода шавад. Устод Айни хурсанд шуда миннатдори изҳор карданд. Ман адиби бузургро то беруни дар гусел кардам. Он чо харашон ба дарахте аз чилаваш бастаги буд.
Баъди барҳам додани қоидаи пайёкҳои сўхта онҳое, ки аз ин даричаи ҳаромхўри манфиат бурда буданд, хеле кўшиданд, ки маро аз ин вазифа барканор кунанд, аммо ба сабаби он, ки худи Рашидов маро ба ин вазифа таъин карда буд, ба мақсад расида наметавонистанд. Ман дар ин вазифа то моҳи январи соли 1948, яъне то вақти барҳам хўрдани низоми карточка кор кардам,– гуфт Даврон Ҳамроқулов.
Қиссаи даромадани дузде ба ҳавлии дар Самарқанд будаи устод Айниро Мирзо Турсунзода ба мудири ҳавли-музейи Айни дар Самарқанд Абдукарим Ғанизода нақл карда будаанд. Он воқеаро худи устод Айни ба Турсунзода гуфтаанд. Нисфи шаб будааст, дузде ба ҳавлии устод Айни бо мақсади ғорат медарояд, аммо дар торики сатили холии рўи ҳавли истодаро намебинад ва пояш ба сатил бархўрда, бо овози он устод Айни бедор мешаванд. Устод Айни бо нидои “дузда доред!” аз паси дузд метозанд, дузд ба чониби девор метозад, вале дар таги девор ба дасти устод Айни меафтад. Устод Айни ўро бо дастонашон сахт дар оғўш гирифта чанд кундазону задаанд. Дузд, ки чавонмарди нерўманде будааст, дар талвосаи халос шудан бо оринч ба бинии устод Айни мезанад. Ва хун фавворазанон ба куртаву эзори сафеди таҳпўшии устод равона мешавад. Аз ин ҳол устод Айни асабони шуда дуздро раҳо мекунанд.
Қиссаи дигар ин ки аз ягон хочаги ё ягон корхона ба устод Айни ба нишони эҳтиром баъзан тўҳфае мефиристоданд. Як бор аз Панчакент як мошин ангишт ва бори дигар кадом колхозе ду сабад ангур фиристодааст. Устод Айни дар мактубҳое, ки фиристонандагон миқдори ин чизҳоро нишон додаанд, хонда, бо тарозуи худ баркашида санчидаанд, ки аз нишондод хеле кам. Устод Айни ҳар ду тўҳфаро баргардонда фиристодаанд.
— Ҳоло он тарозуи палладори таърихи дар ҳавли-музей маҳфуз аст,– гуфт мудири ҳавли-музейи устод Абдукарим Ғанизода.
Ин фактҳо чолиби диққатанд, зеро муносибати адиби бузургро нисбати дуздону ҳаромхўрон муайян мекунанд.
Мақсад аз ин навиштаҳо он аст, ки ёддоштҳоро оиди зиндагии устод Айни гирдовари карда ба муосирон пешниҳод кардан дар тарбияи ахлоқии мардум хеле зарур аст.
Комментариев нет:
Отправить комментарий