Чунгул – чорбоғи Амир Темур

Чунгул, чуноне ки маълум аст, даштеро мегуфтанду мегўянд, ки байни рўди Дарғам ва деҳаи Оҳалик аст. Даҳсолаҳои охир ба сабаби ба кор даромадани истгоҳи насоси барқи ин дашт сероб гардида боғу токзорҳо пайдо шуданд. Аммо калонсолон нағз дар хотир доранд, ки саҳрои беоб буд ва дар фасли тобистон вақте рўди Оҳаликсой камоб мегардид, ин дашт беоб мемонд. Дар ин дашт дар солҳои шўрави аэродром сохта буданд ва дар атроф ба истиснои заминҳои атрофи канали Янги ариқ ғаллаи лалми кишт мекарданд. Аз мўйсафедони ҳатто солҳои 50-уми асри гузашта барҳаёт низ касе намедонист, ки чаро Чунгул мегўянд. Ман ҳам ба маънои ин ном чанде пеш вақти дар бораи чорбоғҳои Амир Темур маълумот чустучў кардан сарфаҳм рафтам ва тахминан номи чорбоғи бузурге будани он аён шуд. Донишманди таърихи Самарқанд В. Вяткин дар як мақолаи соли 1928 (яъне, қариб 80 сол пеш) чоп шудааш навиштааст, ки 12 вёрст (чақрим) дуртар дар чануби Самарқанд дар мавзеи Чунгул тобистони 1927 дар вақти тахт кардани замин барои аэродром боқимондаҳои иморати калоне пайдо шуданд. Ин иморат зери хок монда будааст ва пеши назари одамон хоктеппаи калоне менамудааст. Дар вақти бодиқат дида баромадани атрофи боқимондаҳои он иморати кўҳна В. Вяткин ба хулосае меояд, ки он қасри дар мобайни чорбоғе қад рост карда будааст. Як десятина ба чор таноб ё худ ба 1,09 гектар баробар аст. Яъне, ин боғи қадима қариб ба 90 гектар баробар будааст. Тамоми замини ин чо бо девори похса иҳота шудааст, ки боқимондаҳои ин деворро Вяткин бо чашми худ дидааст. Боғ аз рўди Оҳаликсой обёри мешудааст. Аз дарахтони он нишоне намондааст. Кўшки шоҳона хонаву долонҳои зиёде доштааст. Толори марказии иморат дар шакли салиб будааст ва дар тарафи чапу рости он хонаҳои мураббаъ қарор гирифтаанд. Ба ғайри ин боз шаш адад хонаҳои дарозрўя доштааст. Ҳамаи ин хонаҳоро панч долон ба ҳам пайваст карда будааст. Дар се долон боқимондаҳои зинапояҳои хиштипухтаги ёфт шудаанд, ки аз дуқабата ё сеқабата будани иморат гувоҳи медиҳад. Яъне, зинапояҳои хиштипухтагини дигар бошанд, ҳам, хиштҳои онро одамон ғорат кардаанд. Баландии баъзе деворҳои боқимонда то чор олчин ҳастанд, гуфтааст Вяткин. Як олчин ва газ ба 71 сантиметр баробар аст. Яъне, зиёдтар аз дуним метр. Аз хиштҳои хоми замони Темур сохта шудаанд,– хулоса кардааст Вяткин. Деворҳо гачандова шудаанд ва аз рўй нақшу нигори зарду нили ва тираранг доранд. Нақши панели девор дар шакли катакчаҳои чоркунча буда, аз боло ва аз поён ҳошияи барчастаи гулгач доштааст. Вяткин аз рўи ҳашамати қаср, бузургии боғ, нақшу нигори зиёди бино ба чунин хулоса омадааст, ки ин чорбоғ ба яке аз сарватмандони бузурги замони Амир Темур тааллуқ дорад. Дар ин чо тангаҳои Мирзо Улуғбек сикка задаги низ ёфт шудаанд. Баробар ин Вяткин инкор намекунад, ки ин чорбоғ яке аз чорбоғҳои шоҳаншоҳии Амир Темур аст. Вяткин нақшаи иморатро кашида, баъзе пораҳои нақшу нигори деворро ба Музей супоридааст. Ин иморат соли 1883 диққати В. Крестовскийро кашида будааст, ў масоҳати онро як километри мараббаъ гуфтааст. Ин олими рус бурчу манорҳои девори боғи Чунгулро қайд кардааст.

Дар бораи он ки чорбоғи Чунгул ба ягон сарватманди дигар тааллуқ дошта метавонад ё не, аз рўи мантиқ бояд мулоҳиза намуд. Зеро одами сарватманд ҳеч гоҳ ин қадар кўшки дуқабатаи боҳашам намесозад, сипас, чорбоғ созад ҳам, хеле зиёд кунад, 10-15 гектарро гирифтагист. Наввад-сад гектар чорбоғ танҳо шоҳаншоҳи буда метавонад. Санъати боғдорию чорбоғсози пеш аз замони темуриҳо низ нашъунамо доштааст. Масалан, сайёҳ ва чуғрофидони араб Ибни Ҳавкал, ки дар нимаи дуюми асри даҳи мелоди ба Самарқанд омадааст, навиштааст, ки дар майдони хиёбонҳои ин шаҳри бостони шоху барги дарахту буттаҳои арча ва сарвро қайчи зада ба шакли асп, барзагов, шутур ва ҳайвоноти ваҳшии тезҳаракат даровардаанд. Оиди таъсири санъати боғдории суғдиён ба кишварҳои Роҳи бузурги абрешим як факти раднопазир ин аст, ки ангурпарвариву санъати шаробпази аввал дар суғдиён ривоч ёфта, баъд ба Хитой ва Япония паҳн шуда будааст. Донишманди рус Семёнов навиштааст, ки номи хитойии ангур пу-таи, ки чиниҳо аз Суғду Фарғона бурдаанд ва японҳо “буда” гуфтаанд, аз забони форсии нав гирифта шудааст, яъне, “бода”. Ин воқеъа дар асри II то мелод рух додааст. Тухми алафи беда (юнучқа)-ро низ хитоиҳо аз Суғду Фарғона бурдаанд. Манбаъҳои таърихи оиди коридани алафи себарга дар атрофи кўшкҳои чорбоғҳои шоҳаншоҳии Самарқанд маълумот додаанд. Ва сайёҳу сафири Испаниё Клавихо, вақте ки оиди Чорбоғи Амир Темур дар деҳаи Давлатободи Самарқанд ҳарф мезанад, таъкид мекунад, ки ангурзор қисми чудонопазири ин боғ аст. Дар бораи он ки Чорбоғи Давлатободи темури дар назди деҳаи Давлатобод будааст, дар асоси вақфномаҳои замони Амир Темур В. Вяткин соли 1902 муайян карда буд. Сипас, соли 1925 шарқшиноси рус А. Якубовский изҳор кард, ки боғе, ки дар қайдҳояш Руи Гонзалес де Клавихо Калбет меномад, боғи Давлатобод аст. Сипас шарқшиноси машҳури дигар М. Массон соли 1928 таҳти унвони “Оиди чойи боғи Давлатободи Темур” мақолае чоп мекунад, ки гуфтан мумкин тадқиқи илмии ин боғи таърихи аст. Амир Темур сафирони испаниро ба ин боғ даъват кардааст. Маълум мешавад, ки ба мисли Чорбоғи Дилкушо боғи Давлатобод низ аз боғҳои машҳуру зеботарини шоҳаншоҳи будааст. Массон навиштааст, ки соли 1918 ў чои ин боғро пайдо карда тадқиқот гузаронд. Массон чои боғи Чаҳоннаморо Қаратеппа гуфтааст, зеро баъди бозгашт аз тасхири Ҳинд (тибқи маълумоти Язди дар “Зафарнома”) Темур аз Тахтақароча гузашта аввал ба боғи Чаҳоннамо дам мегирад, сипас, ба боғи Давлатобод меояд. Массон тахмин мекунад, ки Клавихо калимаи “Гулбоғ”-и точикиро хато карда Кагбет навиштааст. Язди вақти бозгашти Темурро аз Ҳинд соли 1399 тасвир мекунад. Давлатободро ба ҳамин исм ном мебарад, ҳол он ки ин чо вайронаҳои деҳае ҳаст бо номи Миср-шаҳр. Об ба ин боғ аз рўди Аббос меомадаст. Номи канали Янги ариқ дар замони Темур рўди Аббос будааст, сони дар асри XVII Чўи Нав шудааст. Яъне номҳо бо мурури замон тағйир меёфтаанд.

Чуноне ки Клавихо тасвир мекунад дар ин боғ шаш ҳавзи бо чўйҳо ва раҳраву гулгаштҳо ба ҳам пайваст ва қасре дар байни хандакҳои пуроб доштааст. Қасрро бо боғ ду кўпрук аз пеш ва аз қафо пайваст мекардааст. Қаср дар болои теппа сохта шуда аз пеш ва аз қафо дар даромадгоҳ сегунбази шаш гунбаз доштааст. М. Массон боқимондаҳои ин қасрро пайдо карда суханҳои Клавихоро тасдиқ намудааст. Ин чорбоғ як навъ боғи ҳайвоноти ваҳши низ будааст, ки оиди он Клавихо навиштааст. Мутаассифона дар вайронаҳои боғи Давлатобод ҳатто ягон дона хишти пухта намондааст. Ҳатто ягон кошин ҳам. Ба ҳамин сабаб, маълумотҳое, ки В. Вяткин оиди чорбоғи Чунгул додааст, ғимати онро аз боғи Давлатобод баландтар мегузорад. Ва ў он қадар маълумот додааст, ки имкони барқарор кардани қасри Чорбоғи Чунгул ҳаст бо нақшу нигораш. Массон навиштааст, ки ба сафирони испани чорбоғу қасри Давлатободро Тали сиё гуфтаанд. Ин чо Массон ба маънои “тали сиёҳ” эътибор надодааст. Тал – теппа аст, дар забони самарқандиён, ки эҳтимол ин чо мурод аз Қаратеппаи ҳозира аст. Дар тасвири Клавихо ин қасри зебо аз бисёр хонаҳо иборат буда кошинкори ва нақшу нигори зарҳали доштааст. Иморат хеле бузург ва ба қалъа монанд аст, навиштааст ў. Ҳама иморатҳои чорбоғҳои темури мўҳташам, гунбазу манордор будаанд. Ба ғайри ин аз хишттеппаи Давлатобод хулоса кардан метавон, ки дар дохил кўшкҳои хурдтаре низ доштаанд. Қасру кўшки Давлатобод дар соҳили рўди Дарғам аст, аммо чои Боғи Чаҳоннаморо Қаратеппа гуфтаанд, ки масофа аз шаҳри Самарқанд то он чо 27 километр аст. Қариб ду-се баробар аз Чорбоғи Чунгул дуртар аст, ки Худо медонад, ба ин қадар масофа барои истироҳат чанд бор Темур ҳаракат карда бошад. Чорбоғҳои Давлатободу Чунгул ба сабаби он ки аз чорбоғҳои бузугтарини Амир Темур будаанд, диққати олимони машҳури таърихшиноси русро ба худ чалб кардаанд ва онҳо ин боғҳоро тадқиқ намуда, нақшҳои онро кашида, масоҳати замини зери иморатҳо ва боғу ангурзори онро чен кардаанд. Касе, ки оиди кори онҳо маълумоти бештаре гирифтан мехоҳад, метавонад ба “Известия Средне-Азиатского комитета по делам музеев и охрана памятников старини, искусства и природи”, барориши савум, (Тошканд, 1928) мурочиат кунад. Дар ин мачмўа оид ба боғҳои таърихи ҳисоботҳои илмии М. Массон ва В. Вяткин чоп шудаанд. Он ёдгориҳои таърихиеро, ки Самарқанд дорад, сайёҳони хоричи дар як рўз мебинанд, сипас, зиқ мешаванду зуд Самарқандро тарк мекунанд. Барои он ки туризм даромади зиёде биёрад, сайёҳонро бисёр рўз нигоҳ доштан лозим. Роҳи ягонаи бисёр рўз нигоҳ доштан кушодани маршрутҳои нави сайёҳи аст. Яке аз ин маршрутҳои оянда “Чорбоғҳои темурии Самарқанд” шуда метавонад. Аммо агар тавонанд, ки симои таърихии онҳоро барқарор кунанд. Ин албатта, барномаи калони давлатиро мехоҳад, зеро бе маблағ ҳеч кор карда намешавад. Барои кушодани маршрути сайёҳии “Чорбоғҳои темурии Самарқанд” хатти тамошои чорбоғи Чунгул – Боғи Давлатобод – Боғи Шредер – Боғи Чаҳоннамо – мамнўъгоҳи Амонқўтан барои сайёҳон мўъчизаи хотирмон шуда метавонад. Ҳамаи ин боғҳо дар як минтақа буда сайёҳонро роҳи он хаста намекунад.

Дар боғҳои асримиёнагии кишвари мо кадом растаниҳоро ба кадом тариқ ва дар кадом масофа мекоридаанд, дар рисолаи Ниёзи “Ирошд уз-зироат илм ал-ҳаросат” дар боби “Чаҳорбоғ ва иморати он” баён шудааст. Ин рисола аз дастхатҳои Институти шарқшиносии АФ Ўзбекистон аст. Муаллифи китоби “Таърихи хочагии боғдории асри миёнаи Мовароуннаҳр” (Тошкент, 1984) Ў. Алимов бо такя ба навиштаҳои ин рисолаи Ниёзи низоми чорбоғсозиро баён кардааст. Яъне, барқарор кардани рустаниҳои таърихии боғҳо кори чандон мушкил нест. Барқарор кардани кўшку қасру ҳавзу фаввораву девору манору гунбазҳо муаммои асосист.