Адабиётшиноси маъруфи тоҷик марҳум Холиқ Мирзозода аввалин донишманде буд, ки ба заминаҳои бостонии афкори фалсафии адабиёти тоҷик бештар эътибор дода, кўшиш намудааст, ки решаҳои ин адабиётро дар ақидаҳои мазҳабии бостонӣ биҷўяд. Ва то ҷое, ки ба адабиёти илмӣ дастрасӣ доштааст, ин масъаларо аз рўи имкон рўшан кардан хостааст.
Ба ин сабаб ҳаводорони фарҳанги бостониро мехоҳам бо баъзе иқтибосҳо аз китоби эшон «Таърихи адабиёти тоҷик» (Душанбе, нашриёти «Маориф» соли 1987) шинос кунам.
«Шакли ин калима дар забони форси қадим «миҳра», дар забони ҳозираи форсӣ ва тоҷикӣ «меҳр» (офтоб, афтоб) аст. Офтоб яке аз предметҳои парастиши (культи) бобоёни қадимии мост, ки он ба ҳаёти инсон, ҳайвонот ва тамоми олами зинда баҳраи зиёд мерасонад. Образи Миҳра ё ки Митра аз давраи сайёрапарастии халқҳои эронӣ боқӣ мондааст. Митра худои рўшнои буда, ба инсонҳо нур, гармӣ ва ҳаёт мебахшад. Вай дар тасаввури парастандагонаш на танҳо бахшандаи нур, балки шахси фаъоли мусаллаҳест, ки ҳатто, дар аспу аробаи нуқрагини худ нашаста осмонро сайр мекунад, ба дили душманон даҳшат меандозад ва дўстони худро аз офатҳои гуногун наҷот медиҳад. Ин образ аз худоҳои пеш аз ақидаи якхудоии аҳуромаздопарастӣ ба вуҷуд омад, дар ин дин инкор карда шуда бошад ҳам, дар китоби муқаддаси динии зардуштӣ «Авесто» ба сифати паҳлавони тавоное, ки қувваи беинтиҳо дорад, тасвир шудааст. Агар аз ин образ ҷиҳати мифологӣ ва фантастикиаш гирифта шавад, офтоб дар ҳақиқат манбаи энергияи беинтиҳост. Вай дар тасвири «Авесто» душманон ва қувваи онҳоро маҳв менамояд. Бадани зиреҳи нуқрагин дорад, бинобар ин, тири душман ба бадани ў намегузарад ва бо қувваи шамол баргашта ба худи душманон мезанад. Митра қаҳрамони тирногузар, дар об ғарқнашаванда, дар оташ насўзанда, бо ифодаи дигар мағлубнашаванда аст. Митра дар тасаввур ва тавсифи парастандагонаш на танҳо ҷанговари мағлубнашаванда, балки сардори лашкар ҳам мебошад: «Мо Митраи лашкарро ба ҷанг тайёркунанда, ҷамъкунандаи ҷанговарон, лашкарро ба ҷанг мувофиқкунанда ва сафороянда, сафи душманро ба ларза оварда, дар сари лашкар истода ба ҷанг дароянда, аз ҳама тавоно ва сардори боқудрат саҷда мекунем… Митра дар ароба истода, аз камоне, ки аз устухон сохта ва аз чарми наввас таранг кашида шудааст, ҳазорон тир мепарронад. Тирҳои ў мисли фикр тез мепарранд, монанди фикр бо тезӣ ба сари девон меборанд… Митра гурзи дурахшони худро бардошта мегардад, гурзи сад нешдор ва сад қиррадори ў ба душман зуд омада мезанад, душманро порча-порча мекунад. Гурзи ў аслиҳаи аз ҳама пурқувват буда, аз оҳани ҷилодор сохта шуда, аз болояш тилло пўшонида шудааст. Ў ин тавр аслиҳаи аз ҳама пурқуввату яксонкунандаи ҳар гуна душманро бо дасти худ мебардорад…»
Аноҳита дар тасаввури пайравон ва парастандогонаш маъбудаи об, замин ва ҳосил аст. Дар мифи қадим ўро ифодакунандаи зебоӣ ва нафосати инсон, ба қаҳрамонҳо қувватдаҳанда, комьёбибахшанда низ тасаввур кардаанд. Аноҳитаро эзиди обу замин ва ҳосилот донистани пайравонаш давраи деҳқонии занон ва модаршоҳиро акс кунонидааст. Ҳар дуи ин образ мифологӣ, чӣ Митра ва чи Аноҳита қувваҳои фавқуттабиаи мавҳумӣ набуда, аз ҳаёт, аз табиат гирифта шудаанд ва бо зиндагонии одамон алоқаи зич доранд, онҳо симоҳоянд, ки аз байни одамон баромадаанд. Агар аз онҳо сифатҳои мифологии романтикӣ гирифта шавад, одамони қадимаи тавоно, ки бо табиат ва душманони худ барои зиндагӣ ва осоиштагӣ муборизаи қаҳрамонона бурда, ба мардум ёри мерасонанд, боқӣ мемонанд ва онҳо асосҳои ҳаётӣ доранд, орзуҳои неки мардумро аск кунонидаанд, вале ба онҳо мафҳуми худоӣ додаанд, зеро «худо дар тасаввури ибтидоии одамон мафҳуми мавҳум ва ягон чизи абстракт набуда, балки як симои бисьёр реалӣ буд, ки бо ягон аслиҳа мусаллаҳ аст. Худо пири ягон ҳунар, устод ва ҳамкори одамон буд».
Аз хислатҳои илоҳии Митра ва Воруна мафҳуми «Рта» фаҳмида мешавад, ки маънояш «олам ва низоми абадии табиат» ва он низомест, ки дар парастиши худоён ва ташрифоварӣ дар назди онҳо лозим аст. Аз ин ҷо маълум мешавад, ки маънои он «ҳақиқат ва қонун» будааст.
Дар ақидаи қадимии динии ҳиндуҳо низ «Рта» ба Воруна вобаста дониста шудааст, яъне вай нигоҳдорандаи тартиботи шаклӣ ва маънавии олам аст. Онҳо «Рта»-ро халқкардаи Воруна медонанд. Ин алоқа ва ягонагии тасаввури қадимии динии эрониёну ҳиндуён аз он вақтҳо мондааст, ки ин ду халқ ҳанўз аз ҳам ҷудо нашуда буданд. Дар номаҳои подшоҳони Сурияи қадим Амарна (1400 п. аз м.) номи чор худо қайд шудааст: Митра (дар санскрит), дар «Авесто» - Митра, Воруна, Индра ва Носатуас. Митра, ки ба маънои дўстӣ аст, худои равшанӣ мебошад ва дар шакли одами мусаллаҳи нуқрарангест, ки аз сару рўи ў нур борида меистад. Вай дар ароба – фойтуни худ нишаста осмонро сайр мекунад ва ба муборизоне, ки равшаниро аз лашкари худои зулмат муҳофизат мекунад, ёрӣ мерасонад. Митра ҳамчун худои нур хислати табиӣ дошта бошад ҳам дорои хислати иҷтимоӣ низ мебошад ва бештар аҳамияти илоҳӣ ба худ гирифтааст. Ин худо (Митра) ба худои бобулии «Шамс» (Офтоб) ва худои осмони юнониҳо Аполлон бисьёр монанд аст. Номи Митра ва Ворунаро пешу оқиб гирифтан ҳам мумкин аст, зеро қадри онҳо паст намешавад. Онҳо низому қонуни дурусти дуньёро ҳифз мекунанд, якҷоя назораткунандаи дилҳои инсонанд. Ҳамаро мебинанд, медонанд. Ба ҳамдигар чунон наздиканд, ки дар як аробаи осмонӣ нишаста ҳаракат ва сайру гашт мекунанд ва дар давидан гўё як рўҳанд. Митра ва Воруна – осмони мунавваранд.
Ба ҳамин тариқ, Митра ва Воруна дар ақидаи эрониёни қадим ҷуфти худоҳои неканд.
Дар усули оини митроӣ, ки давоми назарияи муғони зарвонимазҳаб аст, дар масъалаи раъйи низоми илоҳӣ ва асоси чизҳо чунин ақидае вуҷуд дошт, ки дар он тасаввуре дар бораи замони мутлақ ё ки бениҳоят (зарвони акарана) мавҷуд буд ва ўро баъзан Крунус соақулум ё ки Каюн низ меномидаанд. Одатан, ин вуҷудро ба тақлиди яке аз мавҷудоти табиӣ тасвир мекардаанд: Ўро дар шакли сари шере, ки даври ҷисмашро море печонда гирифтааст, таҷассум мекунонанд. Миқдори зиёди чизҳое, ки ҳангоми таҷассум кунонидан ба вай илова мекарданд, чунин маънӣ доштааст, ки хислат ва сифатҳои ў аниқ ва маҳдуд набудааст. Дар дасти ў, монанди худоҳои бадқаҳр ва ҳоким, асоси фармонфармоӣ мавҷуд будааст ва дар ҳар дасти ў калиде ҳаст ва он чунин маънӣ дорад, ки вай соҳиби осмон аст ва дарҳои осмонро ў хоҳад кушод. Пўзаи ҷоғи нимкушодааш, ки фуки ҳавлангезашро нишон медиҳад, аломати қувваи харобиовари замон аст, ки он ҳамаи чизҳоро фурў мебарад ва ба дамаш мекашад. Болҳояш рамзе аз тезии суръати гашти ўст. Ҳайвону хазандае (море), ки ҳалқаю печи он вайро фушурдааст, ишора ба дури ҳаракати мадори Офтоб аст, аломатҳои минтақаи бурҷҳо, ки дар ҷисми ў нақш бастааст, нишони фаслҳост, ки ифодаи ҳодисаҳои рўизаминӣ аст ва рамзе аз абадӣ гузашта истодани солҳост.
Аз ин нақлҳои дорои хислатҳои мифологӣ маълум мегардад, ки шохаи мазҳабии Зарвония бештар ҷиҳатҳои динӣ ва хаёлии ин ҷараёнро инкишоф дода, аз ҷаҳонбинии ҷараёни материалистӣ ва атеистии он дурӣ ҷустааст. Дар ҷараёни мазҳабии Зарвония мафҳуми сайёраҳои наҳс ва беҳаракат (савобит) ҳастанд. Зарвон, ки сипеҳр (осмон) ҷасади ўст, ҳам адл дорад ва ҳам сарнавишт аст.»
Комментариев нет:
Отправить комментарий