Ифодаҳои обдори самарқандиён – 13

Аз сурнайчӣ як пуф. Аз мо чӣ мерӯд? Аз сурнайчӣ як пуф-дия мегӯянд ва мушкилатонро осон мекунанд. Хислати хуби одамдӯстии самарқандиён.

Мор каҷу килеб мераваду ба хонааш рост медарод. Одами маст низ ҳамин тавр. То таги дараш калавида-каллавида мераваду дарвозаро, ки дид танбеҳи занаш ба ёдаш меояду ҳушёр шуда накалавида ба хонааш медарояд.

Агарчи бе аҷал нахоҳӣ мурд, ту марав ба даҳони аждаҳо. Инсон набояд ҷони худро дар хатар гузорад. Самарқандӣ  дар ҳама ҷо кӯшиш мекунад, ки аз ҷанҷолу ҷанг дуртар бошад.

Саҳар гуфтагем. Дашноми яҳудиёни самарқандӣ. Яҳудии самарқандӣ саҳар пеш аз ба кӯча баромадан чанд дашномро талаффуз карда мегӯяд: Инро ба онҳо хоҳам гуфт, ки маро имрӯз  меранҷонанд. Баъд ба одами ранҷонда мегӯяд: - Пагоҳӣ гуфтагем.

Ва бо ҳамин зиддият хотима меёбад.

Шутура дидӣ? Не! Дуздии рӯирост ва дурӯғи маҳз барои ради он.

Арзан дар сӯрохи сӯзан дармонад ҳам, шутур бо бораш бемалол мегузарад. Яъне шутурдор бо ришва кори худро буд кардааст.

Ҷорӯби нав хонаро тоза мерӯбад. Сардори нав таин шуда ба идора хешу ақрабои худро оварда бегонаҳоро пеш кардан гирад, мардум чунин мегӯянд.

Аз кулӯх алав (шарора) парид. Аз санг шарора мехезад агар сангро ба ҳам зананд. Аз кулӯх ҳаргиз шарора намепарад. Ин мақолро вақте мегӯянд, ки ягон сарватманди мумсик ба ногоҳ хайре кунад.

Ҳам ғарию ҳам пешхезӣ. Пешхезиро ба маънои ҳавобаландӣ, даъвогарӣ мефаҳманд. Яъне нисбати касе, ки монанд ба ғарӣ айби бузурге дораду даъвои чизе мекунад, ин мақолро мегӯянд.

Тӯтӣ аз сухандонӣ гирифтори қафас шуд,

Лек дар озодӣ кайфу сафо дорад зоғ.

Ба замони шӯравӣ тааллуқ дорад, чун бисёре аз аҳли қалам ба таъқиботи режими сталинӣ дучор шуда буданд.

Кунад ҳамҷинс бо ҳамҷинс парвоз,

Кабӯтар бо кабӯтар қоз бо қоз.

Ба табақаҳо тақсимшавии мардум: камбағал бо камбағал, сарватманд бо сарватманд.

Овози дуҳул шунидан аз дур хуш аст. Овози дуҳул аз наздик гӯшкаркунанда аст. Аммо ин  ҷо ишора ба ҷанг аст, ки бо зарби дуҳул ҳаракати низомиён сурат мегирад.

Аз дар занӣ, аз дарича медарод. Оиди шахси чолок ё шилқин.

Дер ояду шер  ояд.

Як рӯз бошу хурӯс бош. Яъне дар ин дунё танҳо як рӯз зиндагӣ кунӣ ҳам, мардона зиндагӣ кун.

Сари хама амшер намебурад.  Ин ҷо сари хам ба маънои хоксор будан, ҳавобаландӣ накардан омадааст.

Аз сад сиз-биз як ҷизбиз беҳтар. Сиз-биз калимаҳои ӯзбекӣ буда ин ҷо муноқишаро ифода мекунанд. Ҷизбиз - як намуди гӯштбирён.

Суфии соф – авлиёи хардузд. Вақте ки айби тақводоре ё шахси машҳур ошкор мешавад, мегӯянд. Ишора ба ҳикояте дорад, ки ба хонақоҳи суфиён аз шаҳри дигар дарвеше меояд ва харашро фурӯхта зиёфат мекунанд ва тамоми шаб бо садои «хара бурданд хара» рақс мекунанд. Соҳиби хар бехабар аз ин ки суруд дар бораи хари ӯст, бо онҳо ҳамовоз шуда мерақсад. Тибқи ақоиди аҳли тариқат ӯ набояд ранҷад, зеро ки чизи моддии ин дунё арзише надорад барои  суфиён.

Бо думи шер бозӣ кард. Яъне ба иззату нафси мансабдоре расид.

Об аз таги ях меравад. Корҳои рустии мансабдорон ва баъди обед бойшудаҳо.

Девона ба кори худ ҳушёр.

Мерафтагӣ ҷоят ду метр хок. Яъне ин қадар моли бисёрро чӣ мекунӣ, ки оқибат (яъне баъди марг) ҷоят ҳамагӣ ду метр хок дар лаҳад хоҳад буд.

Одаму ақл, гӯсолаю дум. Касе кори беақлона кунад, мегӯянд.

Нозата ба нозбардорат кун.

Пӯстинаша чаппа пӯшида омад. Яъне ба ҷангу ҷанҷол тайёр шуда омад.

Барои як кайк пӯстинро сӯхт. Барои ягон чизи камарзиш ҷанҷол хезад, мегӯянд.

Ҳаёт - ин театр, одамон бошанд актёрони он. Ба ин сабаб касе, ки ба театр намеравад ё спеклтаклҳои театриро дар телевизор намебинад, ҳаёт чист намедонад.

Об – рӯшноӣ. Ба либоси касе об резад об – рӯшноӣ мегӯянд. Дар Самарқанд оби чашмаи Хоҷа Рӯшноиро дар рӯзи чоршанбе мушкилкушо меҳисобанд. Дар Андиҷон низ чунин ҷои чашмадор ҳаст, ки Бибӣ Сешанбе ном дорад. Инҳо ҳама ба фариштаи оби дини зардуштӣ алоқаманданд.

Шаҳр бе дарвоза не.

Яъне ҳукумат назорат мекунад.

Орди гандум ҳама ҷо, пазанда ҷо-ҷо. Нони танӯрии хубро дар лахчаҳои ҳезуми дарахти мевадор мепазанд. Пухтани нони самарқандӣ маҳорати баландро талаб мекунад.

Дил мекашад, по меравад. Ба хонаи касе дил кашад бояд рафт, вагарна не.

Гадойбача подшо шавад, ҳама гадо шавад.

Камбағалия айбаш нест.

Бой пӯшад, муборак бошад, камбағал пӯшад, аз куҷо ёфтӣ.

Аз нӯҳ даҳа мезанад. Дар бораи фиребгари гузаро. Дар ҳисоби оддӣ хариду фурӯш аз даҳро нӯҳро гирифтан метавон, аммо аз нӯҳ даҳро гирифта намешавад.

Зиндагӣ бе орзу ширин набуд,

Зиндагиро орзу ширин намуд.

Ҳофиз манаму бародарам мехонад. Баҳона барои ба гардани дигар кас бор кардани вазифаи худ.

Тани зинда бедард не.

Аз рӯ шона, аз таг фона. Шиори бадкорони маккор.

Биҳишт ҷоест, ки озоре набошад,

Касеро бо касе коре набошад.

Кордор набош мегӯянд, ба маънои хурдагирӣ накун. Кор ин ҷо ба маънои зиддият накун омадааст.

Ҳавола ба худо. Вақте ки ба зулм зиддият нишон додан имкон надорад, чунин мегӯянд.

Ба ҳақи кӯдаки бепарасторро хӯрдагӣ ҷазо дар ҳамин дуён. Яъне дар ин маврид фалак таъхир намекардааст.

Амри подшоҳ воҷиб.

Аз каждуми таги бӯрёву пашшаи девор тарс. Каждуми таги бӯрё ба маънои хабаркаш низ меояд, аммо ин ҷо ҳашарот (пашша ва каждум) ба  маънои асл омадааст.

Илмат ба амал чу ёр гардад,

 Қадри ту яке ҳазор гардад.

Сагбачая калон кунӣ, аз банди пот мегазад.

Нағзи-ба нағзӣ намебиёд. Яъне мукофоти некиро интизор нашав – некӣ куну ба дарё андоз.

Хола – дар пешгоҳи хона, амма – дар-ба тамба. Хола хоҳари модар ва амма хоҳари падар аст. Дар муносибати хешутабории тоҷикони Самарқан рафтуомад бо холаҳо зиёдтар аст нисбат ба аммаҳо. Ин аз қабили хеши зан қайла бизан хеши шӯ дега бишӯ.

Пешонет-ба навистагеша мебинӣ.

Аз тақдир ҷои гурез нест. Аз рӯи ақидаи мардуми содда тақдири ҳар як кас дар ҷабинаш пешакӣ навишта шудааст.

Ва баъзан ин тавр ҳам мегӯянд: Тақдири ҳар кас ба дасти худаш. Барои он ки ба мақсад расӣ, тақдирҷунбон лозим. Яъне дар тақдирномаат навишта шуда бошад ҳам, заҳмат накашӣ ба мақсад намерасӣ. Ба ин сабаб «Ҳаракату баракат» гуфтаанд.

Одама худаш ҳарому лафзаш ҳалол. Яне дурӯғгӯйро лафзаш ҳаром. Ба ту кинаву адоват мекунад.

Шикамат – душманат, душмана калон накун.

Қадат паст бошад, ҳиммата аст накун, қадат баланд бошад, ҳиммата баланд кун.

Дӯсти накун бо каси  паст,

Рӯзе расонад шикаст.

Кӯза доим ба лаби об сиҳат рафта сиҳат намебиёд.

Эҳтиёт – ними ҳаёт.