Мағзи сари тоҷик дар намоишгоҳи Маскав

(140-солагии экспедисияи Туркистонии Федченко)
Дар ЭСТ оиди ин донишманд ба чунин маълумот дучор мешавед: Алексей Павлович Федченко – табиатшиноси рус (1844-1873). Соли 1864 унверситети Маскавро хатм мекунад. Федченко табиат, топография ва хоҷагии водии Зарафшонро омўхта, қариб 800 намуди наботот ва 20000 намунаи ҷонваронро коллекция намуда харитаи қисми ҷанубии водии Зарафшонро таҳия кардааст. Минбаъд ў дараҳои паҳлўи водии Зарафшонро тадқиқ мекунад. Геоморфология ва олами набототу ҳайвоноти ин ҷойҳоро омўхта қариб 4500 намуди ҳайвонот ва 400 намунаи рустаниро коллекция мекунад. Харитаи тамоми водии Зарфшонро тартиб медиҳад. Соли 1871 каторкўҳи паси Олойро бо нуқтаи баландтаринаш (7134м, ҳоло қуллаи Ленин) кашф кард. Осори асосии ў бади вафоташ бо номи «Саёҳати Туркистонии Федченко» иборат аз 5 ҷилд чоп шудаанд. Пиряхи калонтарини Помир номи Федченкоро дорад. (Поёни иқтибос).
Аммо Алексей Павлович дар байни олимони антрополог шўҳрати тамом дошт. Ў китоби Т.Вайнц оиди «Антропологияи халқҳои ибтидоӣ»-ро ба забони русӣ тарҷума карда оиди ин илм мақолаҳои зиёде навиштааст, ки яке аз ин мақолаҳо оиди вижагии фарқкунандаи яғнобиён аз тоҷикони дигар маҳалҳо мебошад. Вақте ки А.П.Федченко ба Осиёи Марказӣ омад, алакай дар байни антропологҳои Урупо ва Русия шўҳрати илмиро соҳиб буд.
Ҳукумат ва олимони буржуазӣ аз олимони ба ин экспедитсия сафарбаршуда барои давом додани сиёсати истисморгарона ва истеъморӣ далелҳои илмӣ мехостанд, аммо олимони поквиҷдон дар назди илми ҷаҳонӣ масъулияти азими худро ҳис карда бештар маводе гирдоварӣ менамуданд, ки хилофи талабҳои ҳокимони ирқпараст аз русу дигар урупоӣ фарқ надоштани одамони Осиёи Марказиро тасдиқ менамуд.
А.П.Федченко соли 1869 аз водии Зарафшон 50 устухони сари одам ва 14 скелет ҷамъоварӣ кард. Ў соли 1870 барои шўъбаи туркистонии нимоишгоҳи политехникӣ талаб намуд, ки ҳамчун намудҳои антропологӣ ҳунармандон интихоб шаванд, то ки дар Русия ҳама бифаҳмад, ки мардуми ин кишвар ҳаматарафа инкишоф ёфтааст ва чунин ҳунармандони баистеъдод дорад.
Ҳамин тавр А.П.Федченко дар ин экспедитсия бо тадқиқотҳои илмии дигар оиди мардумони ин кишвар маълумоти антропологиро низ ҷамъоварӣ мекард. Ҷилди чоруми асарҳои илмии ин экспедитсия бояд ба антропологияи сокинони Осиёи Миёна тахасус дода мешуд. 2 сентябри соли 1873 ҳангоми кўҳбароӣ дар пиряхи қуллаи Монблан Федченко ҳалок шуд. Маводи ҷамъовардаи ўро оид ба антропология донишманди машҳури ин соҳа А.П.Богданов таҳлили илмӣ мекунад.
Богданов хулосаҳои илмии худро соли 1887 ба нашр мерасонад. Ҳанўз қабл аз вафоташ А.П.Федченко анҷоми ин корҳои антропологиро ба Богданов супорида таъкид мекунад: «Сабаби ду хел будани сохти устухони сари мардуми Самарқанд ва умуман мардуми бумии Туркистон ба ду қавм ўзбекҳо ва тоҷикон тааллуқ доштани онҳост». Богданов илова ба бозётҳои илмии Федченко боз 123 устухони сари аз қабристонҳои Фалғар, Оббурдон, Афросиёби Самарқанд, қабристонҳои Самарқанд ва дигар маҳалҳои Туркистон ҷамъовардаро ба тадқиқ гирифта намудҳои хоси ба халқҳои ўзбек ва тоҷик тааллуқ доштаро тасдиқ кардааст.
Ҳамин тавр бори аввал илми антропология чеҳраи хос ва мардумони бумӣ будани ўзбекону тоҷиконро исбот карда буд.
Сипас М.М.Вирский, ки мудири шўъбаи аккосии намоишгоҳи антропологии соли 1879 буд, тадқиқи антропологии тоҷикони Самарқанд ва кўҳистони Зарафшонро давом додаст (Нигаред ба М.М.Вирский. О Самаркандском крае и его обитателях таджиках, Антропологическая выставка 1879 года, т.III.ч.21, М, 1879). Дар ҳамин намоиш зиёда аз 34 акси сокинони Самарқанд ва 6 сурати аккосии рангкардашудаи катибаҳои масҷидҳои Самарқанд чоп шудаанд.
Дертар ба тадқиқи антропологияи тоҷикон Н.В.Богоявленский, В.В.Гинзбург, С.Д.Масловский, А.П.Шишов машғул шуданд. Китобҳои донишманди охирӣ «Тоҷикон» ва «Сартҳо» ба қисме аз рўшанфикрони тоҷик шинос аст.
Аммо фаромўш кардан савоб нест, ки поягузори ин ҳама дастовардҳо Алексей Павлович Федченко буд.
Ба туфайли чунин тадқиқотҳо рўшанфикрони Русия тоҷиконро ҳамчун яке аз халқҳои бостонӣ ва бумии Осиёи Марказӣ мешинохтагӣ шуданд.
Хонанда акнун ёдоварӣ мекунад: Шумо сўҳбатро аз мағзи сари тоҷик сар карда будед…
Оре бисёр муҳим буд дар Русия ҳама бубинанд, ки мағзи сари тоҷик аз дигар мағзҳо камӣ надорад. А.П.Федченко ба дохили зарфи шишагии дорои маҳлули шаффофи кимиёӣ соли 1872 дар Намоишгоҳи Политехникӣ мағзи сари сокини водии Зарафшонро гузошта буд. Ин экспонат рақами 1368-ро дошт. Дар ин намоишгоҳ устухони сарҳо ва скелетҳо аз қабристонҳои Самарқанд, ноҳияҳои болооби Зарафшон ва суратҳои аккосии тоҷикону ўзбекон ва дигар қавмҳои сокини Осиёи Марказӣ ба намоиш гузошта шуда буданд. Он намоишгоҳ барои таъсиси Музейи политехники Маскав асос гардидааст.
Пас аз 70 соли ин намоишгоҳ боз як намоишгоҳи калони антропологӣ дар Манежи Маскав боз гардид, ки аҳамияти ҷаҳонӣ дошт. Дар он низ дар қатори халқҳои дигари Осиёи Марказӣ устухони калла ва скелетҳои тоҷикон низ ба маърази тамошо гузошта шуд.
Ҳамин тавр ақидаи вайрон вале аз ҷониби туркигароён ва пантуркистон тарғибкунандаи ҳамаи аҳолии Осиёи Марказиро қавмҳои туркӣ ташкил мекунанд ва тоҷикон низ туркони забонашон форсишуда аст, аз тарафи илм бо далелҳои раднопазир ва мантиқи қавии илмӣ инкор гардидааст.
Баробари ин исбот шуд, ки тоҷикон дар тўли таърихи зиёда аз ду ҳазор сол бо қавмҳои туркиву муғулӣ омезиш ёфта қисман чеҳраҳои туркиву муғулӣ пайдо кардаанд. Дар байни ўзбекон низ бо таъсири ҷараёни чунин омезиш чеҳраҳои ба тоҷикон монанд зиёд будпаанд. Хулласи калом, ним аср пеш аз Инқилоби Октябр олимони Русия ба чунин хулосаи қатъӣ омада буданд, ки дар Осиёи Марказӣ аз замонҳои қадим халқҳои турку ориёи паҳлўи ҳам зиндагӣ кардаанд ва тоҷикон дар устухони сар ҳама сифатҳои ориёнажодиро доранд. Ба ин далел мо гуфта наметавонем, ки сабаби асосии дер таъсис ёфтани ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳайати Шўравӣ,барои инкор кардани мавҷудияти халқи тоҷик зиддият нишон додани олимону роҳбарони воломақом ва пантуркистон бехабарӣ аз тадқиқоти антропологии донишмандони рус ва хориҷа мебошад. Онҳо ҳамаи он зиддият ва душманиро нисбати халқи тоҷик бохабар аз ориёнажодии тоҷикон кардаанд.
Дар оини мусулмонӣ бавижа дар он замонҳо майнаи сари мурдаро ҷудо кардан, ё устухони сару скелетҳои мусулмононро аз қабристонҳо кофта гирифтан хатари марговар дошт. Чунин корҳоро мардуми бумӣ дар он замон таҳқир ва хилофи суннатҳои исломӣ меҳисобиданд.
Воқеан ҳам А.П.Федченко ва идомадиҳандагони кори ў ҷасорати бемонанде кардаанд.
Меарзад, ки дар Пойтахти Тоҷикистон ҳайкали Алексей Павлович Федченко гузошта шавад. Меарзад, ки дар китобҳои дарсии тоҷикӣ оиди корномаи илмии ў ҳикояте дарҷ гардад. Донишманди таърих Юсуфшоҳи Яъқубшоҳ с.1994 дар Душанбе китоберо таҳти унвони «Тоҷикон, Перомуни этногенез» чоп кард. Дар ин китоб мардуми яғнобро шомили генофонди миллӣ номида ба чунин хулоса омадааст: «Генофонди тоҷикони ориёнажодро тоҷикони Масчо, Айнӣ, Варзоб, Файзободу Ромит, Комсомолобод, Тоҷикобод, Ғарм, Тавилдара, Дарвоз, Помир, Сарихосор, Ховалинг, Мўминобод, Шўробод ва Даштаҷум буда ташкил менамояд». Аммо рўйхати адабиёти истифодакардаи ў равшан гувоҳӣ медиҳад, ки аз таърихи тадқиқи антропологияи тоҷикон хабар надорад, наввад дарсади асарҳои асосии илмии оиди антропологияи тоҷикон навишта шударо нахондааст ва ба ҳамин сабаб барои чунин хулосаи қатъӣ бароварда тоҷиконро ба асилу ғайриасил, тозаву нотоза тақсим кардан ҳуқуқи маънавӣ надорад.
Сониян, агар Рўдакиву Айниву Ғафурову дигар бузургони фарҳанги тоҷик аз ин харитаи тоҷикони тозанажоди доктори илми таърих Юсуфшоҳи Яъқубшоҳ таҳиядода берун бошад, ба чӣ хулоса меоед?
Яъне тозагии нажод ба пешрафти ақлонӣ монеа эҷод мекунад?
Соли 1954 пеш аз ҷашн дар вақти ба мавзолейи нав кўчондани устухонҳои Абўали ибни Сино Саид Нафисӣ устухонҳои сари Бўалиро аксбардорӣ карда ба академик В.Н.Терновскиий мефиристад. Академик В.Н.Терновский устухони сари Ибн Синоро аз рўи талабҳои илми антропология омўхта бо натиҷаи он антропологи машҳур профессор М.М.Герасимовро шинос мекунад. Сипас М.М.Герасимов дар асоси ин тадқиқот ва аксҳои фиристодаи Саид Нафисӣ сурати чеҳраи сиёҳқаламии Ибни Синоро офарид. Академик В.Н.Терновский дар китоби худ «Ибн Сина», Масква, 1969, саҳ,159 оиди чеҳраи Ибни Сино чунин навиштааст: «Дар чеҳраи ў ягон нишони муғулӣ дида намешавад. Баракс, хусусияти умумии таркиби чеҳра ба намуди аврупоии Мовароуннаҳрӣ – шахсони маъмули ориёӣ наздик аст.» Суоле ба Ю.Яъқубшоҳ: Бигўед, ки Ибн Сино зодаи куҷост? Магар зодаи Бухоро нест? Магар дар Яғноб ё Помир зода шудааст?
Азбаски худи олимони тарихнигори тоҷик солҳои зиёд тадқиқотҳои донишмандони антропологро оиди мардумони Осиёи Марказӣ нодида мегиранд, ва намеомўзанд Г.Хидоятов ном тарихнависи аз Ўзбекистон ба Америка гурехта рафт шерак шуда дар сомонаи бонуфузи Сентралная Азия оиди бумӣ набудани тоҷикон дар Осиёи Марказӣ, аз ғуломзодаҳо ва асирони ҳарбӣ таъсис ёфтани мардуми тоҷик мақолаҳо навиштааст.
Донишмандони Тоҷикистон бо дидани мақолаҳои ин пантуркисти навбаромад, ба мисли шутурмурғ сар бар хок фурў бурда кун ба душман гардонида хомўш истоданд.
Ташаккур ба Ҳазрат Сабоҳии синамошинос, ки чун Юсуфшоҳи Яъқубшоҳ мутахасиси этногенез набошад ҳам, раддияе ба мақолаҳои Г.Хидоятов навишта дар сомона чоп кард.
Хонанда суол карданаш аз эҳтимол дур нест, ки чаро донишмандони таърихи тоҷикро коҳиш мекунед, дар ҷое ки кор ҳаст магар нуқсон низ намешавад? Оре, кор бе камбудӣ намешавад, аммо дар илми таърих хусусан дар бахши археология антропология рукни асосӣ ҳисоб меравад. Донишмандони археолог бе ченакҳои антропологи ягон устухони аз шаҳракҳои бостонӣ ёфташударо ташхис дода наметавонанд.