Ба қавли Мирзо Бедили Халлоқулмаонӣ дар тайюнободи зуҳур ҳар чизи муайян айни ҳақиқати худ аст. Тасвири зоҳирӣ беруни ҳамон предметро ифода мекунад. Вақте ки сурати шерро натуралистона монанд ба он шерҳое, ки дар табиат вомехўранд, бикашед, ин тасвир ҳеҷ гоҳ ба ғайри сурати шери тибиӣ чизи дигареро таҷассум ва ифода нахоҳад кард. Агар сурати болдор ва тоҷдори шерро схематикӣ бошад ҳам бикашед, маъноҳои бузурги рамзӣ ба худ хоҳад гирифт.
Дар герби кунунии Тоҷикистон услуби зоҳирию соддаи тасвирсозӣ аввалият пайдо кардааст ва дар натиҷа ба маҷмўи тасвирҳои примитив мубаддал шудааст.
Мо дар таҷриба дидем, ки берун афкандани як рамзи асотирӣ яъне шер тандеми композисионии пурмаъною қудсии шеру хуршедиро нест кард ва хуршеди танҳо ба схемаи соддае мубаддал шуд, ки одатан бачаҳо бо чўб дар рўи хок мекашанд. Ин хуршед, ки симои митроӣ надорад, танҳо баёнгари схема аст ва ба чизи дигаре ишора намекунад.
Чуноне ки пай бурдед, шерҳое, ки дар замони қадим сурату ҳайкалчаҳои онҳо, чӣ дар шакли шерҳои болдору чӣ тоҷдор аз ҷониби ниёгони мо тасвир ёфтаанд ва ё сурати шерҳое, ки дар пештоқи мадрасаҳои асримиёнагӣ мебинем, ҳама асотирианд.
Акнун масъалае пеш меояд, ки ин асотир оё бо замони пешрафтаи муосир, илми муосир мувофиқат карда метавонад?
Дар ин бобат бо такя бар китоби файласуфи рус Алексей Лосев «Диалектикаи асотир» қазияи зеринро ба алоқамандони баҳс пешниҳод мекунам:
1. Асотир бофтаи хаёлот ё ривояти дурўғин набуда аз рўи мантиқ ва диалектика пеш аз ҳама умуман категорияи зарурии шуур ва ҳасти мебошад.
2. Асотир камоли матлуби зиндагӣ нест, аммо ҳаёти эҳсоснопазир ва воқеияти моддии эҷодшуда аст.
3. Асотир мафҳуми илмӣ ва ё илмӣ-примитивӣ нест, аммо мулоқоти зиндаи субъект-объективист, ки дар худ ҳақиқати бовариноки ғайриилмии соф асотирӣ ва қонунияту таркиби хосро дорад.
4. Асотир мафҳуми метафизикӣ нест, аммо воқеияти моддӣ ва ҳиссии эҷодшаванда аст…
5. Асотир нақша, тарҳ, истиора, ё маҷоз нест вале рамз, яъне намод аст ва дар вақти ҳолати намодиаш дар худ мафҳумҳои нақшавӣ, истиоравӣ ва ҳаёти-рамзиро дошта метавонад.
А.Лосев мафҳуми асотирро ҳамаҷониба тадқиқ намуда алоқамандии онро бо инсон аз роҳи савқи табиӣ ва огоҳии дил таъкид намудааст. Дар охир ў ба чунин натиҷа мерасад, ки асотир ифодаи интеллигентии рамзи ҳаётист, ки зарурати диалектики он рўшану фаҳмост.
Ба он сабаб, ки асотир аз ҷониби гурўҳи одамон, қавм ё халқе эҷод шуда аз ташхисдаҳандаи асосии ин халқ маҳсуб мешавад, касе шубҳа накардааст.
Чанд бор мушоҳида кардаам, вақте (дар телевизион) донишмандони хоричӣ оини митроӣ ва ё намоди шерухуршедӣ сухан мекарданд, асосан оиди ба бозёфтҳои археологии марзи Тоҷикистон такя мекунанд.
Дар замони шўравӣ тибқи дастурҳои идеологӣ инъикоси таърихи оинҳо дар асарҳои илмӣ ба дараҷа ночиз буд. Бубинед, ки дар китоби «Тоҷикон» оид ба давраи хеле бузурги оини митроӣ (чор ҳазор сол то Авесто) қариб, ки ҳарфе нест.
Акнун мебояд, ки ин холигиро пур кард, доир ба нақши оини митроӣ дар фарҳанги Осиёи Марказӣ ва Эрон конфронсҳои байналхалқӣ доир намуд, китобҳои дар хориҷа оиди таъриху оини митроӣ чопшудаи донишмандонро баргардон ва ба табъ расонид. Дар осорхонаҳои таърихӣ барои намоиши осори марбут ба оини меҳрпарастӣ шўъбаи махсус бояд кушод.
Чунин тадбирҳо ҳам рўшанфикрон ҳам мардумро бо фарҳанги гузаштааш шинос хоҳад намуд. Ва ҳар кас нақшҳои намодии аз бостон меросмондаи ниёгонашро аз наздик хоҳад шинохт.
Масалан оё ҳама медонанд, ки байни свастикаи мо свастикаи фашисти фарқи калоне ҳаст? Ин фарқи калон дар тамоман гардиши чаппаи свастикаи фашистист. Шиори ниёгони мо, ки доимо ростӣ будааст, свастикаамон ҳам ба тарафи рост тоб мехўрад. Ба ин далел ҷоиз аст, ки минбаъд низ дар ороиши меъморӣ корбаст шавад.
Баъзеҳо эҳтимол бигўянд: Чанд бор гербро дигар кунем? Бас будагист!
Ман ҳам «бас будагист» мегуфтам, агар ҳамон касоне, ки мусаббаби шакли ҳозираи герб гардидаанд – аз рассомон то вакилони мардумӣ ҳама худо ё пайғамбар мебуданд. Азбаски ҳама одамони хокианду ширихомхўрдаанд, хатокоранд ва бояд хатои онҳоро ислоҳ кунанд.
Дар шаклу сурати ҳозирааш аз ин пас низ бетағйир гузоштани герби давлатӣ маънои ҳамфикр будан бо он хатокориҳоро хоҳад дод.
Дар охир ба ҳама хонандагони Интернет, ки дар ин масъала муносибати худро баён кардаанд, изҳори ташаккур ва сипос мекунам.
Иштироки онон маро водор менамуд, ки дар ин бора боз бисёр ибрози ақида кунам, далелҳои тозаро ба миён гузорам. Теъдоди иштирок аз 70 гузашт ва камина баъди нашри «Номаи саркушода…» боз бист бор посух навиштам ва ақидаамро баён кардам. Агар дар атрофи ин масъала донишмандон, аҳли фарҳанги Тоҷикистон низ дар матбуот фикри худро баён мекарданд, ба худшиносии миллии мардум хеле кўмакашон мерасид.
среда, 22 апреля 2009 г.
Шанбе чӣ маъно дорад?
Дар мақолаи «Ба тақвими миллии мо чӣ шуд?» навишта будам, ки гоҳшумории ниёгони мо астрологӣ буд, яъне реша ба ҳисобҳои гардиши офтоб дошт.
Сипас дар замони густариши дини ислом арабҳо бо худ ҳисоберо оварданд, ки бар ҳафта асос ёфта буд.
Гуфта будам, ки ин моли танҳо қабилаҳои араб не, балки ба ҳама қавмҳои сомӣ хос буд. Дар оинҳои яҳудиву насоро низ буд. Реша ба ривояти библиягии китоби «Аҳди қадим» дорад.
Дар боби бистуми ин китоб мехонем:
«8. Рўзи шанберо дар хотир нигоҳ дор, то ки онро тақдис намоӣ.
9. Шаш рўз кор кун ва ҳар амалатро ба ҷо овар.
10. Вале рўзи ҳафтум шанбеи Худованд Худои туст: дар он ҳеҷ кор накун, худат ва писарат, ва духтарат ва ғуломат ва канизат ва чорпоят ва ғарибат, ки андаруни дарвозаҳои туст.
11. Зеро ки дар шаш рўз Худованд осмон ва замин ва баҳр ва ҳар он чиро, ки дар онҳост, ба вуҷуд овард ва дар рўзи ҳафтум ором гирифт: Бинобар ин Худованд рўзи шанберо муборак хонд ва онро тақдис намуд»
Ин аст он суханоне, ки ба паёмбар Мўсо Худо ҳангоми зуҳури худ дар кўҳи Сино гуфт. Аммо қабл аз ин ў мегўяд (боби нуздаҳум):
«6. Ва шумо барои ман мамлакати коҳинон ва халқи муқаддас хоҳед буд. Ин аст суханоне, ки ту бояд ба бини-Исроил бигўӣ.»
Яъне Худои яҳудиён чунин тариқи зиндагӣ аз рўи рўзҳои ҳафтаро барои қавми яҳуд муқаррар карда буд. «Шумо ганҷи гузини ман аз миёни ҳама қавмҳо хоҳед буд.» таъкид мекунад худои яҳудиён Яҳве (Библия, тарҷумаи тоҷикии М.Бачаев. Стокголм, 1992).
Азбаски дар сураи Оли Имрони Қуръон «фуруд овард Тавроту Инҷилро барои ҳидояти мардумони пеш аз ин» мегўяд, пас то пайдоиши ислом низ арабҳо аз гоҳшумории ҳафтагӣ огоҳӣ доштаанд ва паёмбар Муҳаммад низ бо яҳудиён дар як шаҳр мезист ва барояш чунин гоҳшуморӣ бегона набуд.
Азбаски тибқи ақоиди насоро аз нав зиндашавии Исои Масеҳ аз шаби шанбе ба якшанбе рух додааст, ин рўзро (якшанберо) муқаддас ва рўзи истироҳат кардаанд. Ба ҳамин сабаб масеҳиён дар ин рўз ба ибодатхонаи худ ҷамъ мешаванд.
Барои мусалмонон чунин рўз ҷумъа аст. Чун дар ин рўз намози ҷумъаро адо мекунанд. Бино ба ривояти исломӣ расули Худо Муҳаммад ибни Абдуло рўзи ҷумъа зоида шудааст ва нури ислом аз ҳамин рўз шурўъ ба густариш доштааст.
Қиёмат ҳам рўзи ҷумъа доир мешудааст.
Яъне ин рўзҳои ҳафта маъноҳои худро доранд, ки намешавад онҳоро надида гирифт.
Сипас дар замони густариши дини ислом арабҳо бо худ ҳисоберо оварданд, ки бар ҳафта асос ёфта буд.
Гуфта будам, ки ин моли танҳо қабилаҳои араб не, балки ба ҳама қавмҳои сомӣ хос буд. Дар оинҳои яҳудиву насоро низ буд. Реша ба ривояти библиягии китоби «Аҳди қадим» дорад.
Дар боби бистуми ин китоб мехонем:
«8. Рўзи шанберо дар хотир нигоҳ дор, то ки онро тақдис намоӣ.
9. Шаш рўз кор кун ва ҳар амалатро ба ҷо овар.
10. Вале рўзи ҳафтум шанбеи Худованд Худои туст: дар он ҳеҷ кор накун, худат ва писарат, ва духтарат ва ғуломат ва канизат ва чорпоят ва ғарибат, ки андаруни дарвозаҳои туст.
11. Зеро ки дар шаш рўз Худованд осмон ва замин ва баҳр ва ҳар он чиро, ки дар онҳост, ба вуҷуд овард ва дар рўзи ҳафтум ором гирифт: Бинобар ин Худованд рўзи шанберо муборак хонд ва онро тақдис намуд»
Ин аст он суханоне, ки ба паёмбар Мўсо Худо ҳангоми зуҳури худ дар кўҳи Сино гуфт. Аммо қабл аз ин ў мегўяд (боби нуздаҳум):
«6. Ва шумо барои ман мамлакати коҳинон ва халқи муқаддас хоҳед буд. Ин аст суханоне, ки ту бояд ба бини-Исроил бигўӣ.»
Яъне Худои яҳудиён чунин тариқи зиндагӣ аз рўи рўзҳои ҳафтаро барои қавми яҳуд муқаррар карда буд. «Шумо ганҷи гузини ман аз миёни ҳама қавмҳо хоҳед буд.» таъкид мекунад худои яҳудиён Яҳве (Библия, тарҷумаи тоҷикии М.Бачаев. Стокголм, 1992).
Азбаски дар сураи Оли Имрони Қуръон «фуруд овард Тавроту Инҷилро барои ҳидояти мардумони пеш аз ин» мегўяд, пас то пайдоиши ислом низ арабҳо аз гоҳшумории ҳафтагӣ огоҳӣ доштаанд ва паёмбар Муҳаммад низ бо яҳудиён дар як шаҳр мезист ва барояш чунин гоҳшуморӣ бегона набуд.
Азбаски тибқи ақоиди насоро аз нав зиндашавии Исои Масеҳ аз шаби шанбе ба якшанбе рух додааст, ин рўзро (якшанберо) муқаддас ва рўзи истироҳат кардаанд. Ба ҳамин сабаб масеҳиён дар ин рўз ба ибодатхонаи худ ҷамъ мешаванд.
Барои мусалмонон чунин рўз ҷумъа аст. Чун дар ин рўз намози ҷумъаро адо мекунанд. Бино ба ривояти исломӣ расули Худо Муҳаммад ибни Абдуло рўзи ҷумъа зоида шудааст ва нури ислом аз ҳамин рўз шурўъ ба густариш доштааст.
Қиёмат ҳам рўзи ҷумъа доир мешудааст.
Яъне ин рўзҳои ҳафта маъноҳои худро доранд, ки намешавад онҳоро надида гирифт.
пятница, 17 апреля 2009 г.
Идҳои миллӣ вобастаи тақвими миллианд
Тамаддуни эронӣ (тоҷикӣ) фалсафаи хоси ҳаётии худро ба вуҷуд оварда буд. Ман аз ин қабл дар асоси далелҳои як мақолаи Муҳаммадалӣ Исломии Надушан бартарии тамаддуни эронии тоисломиро бо тамаддуни мисрӣ нишон дода будам. Яъне асоси зиндагии эрониёнро кўшиш барои ҳаёти шоду босурур дар ин дунё ташкил медодааст. Ба ин сабаб гузаштагонамон ба ҷашну идҳо, ки аз унсурҳои шодиовару фараҳбахшанд, эътибори зиёд медодаанд.
Ҳеродот бошад, кайд кардааст, ки дар эрониён ҷашни зодрўзи инсонҳо бо шукўҳи хос таҷлил мешавад. Ба ин сабабҳо тақвими ниёгонамон пур аз ҷашнҳо будааст. Бубинед, ба ғайри Наврўзу Меҳргону Сада барин ҷашнҳои бузург боз чӣ қадар ҷашнҳои хурде будаанд, ки ниёгонамон онҳоро қайд мекардаанд ва ҳатто Рўзи хотираи мурдагон низ будааст. (Нигаред ба «Осор-ул-боқия»).
Идҳо аз бисёр ҷиҳат вобастаи гоҳномаи миллианд.
Бубинед, ки ҷашни Меҳргон ба рўзи Меҳри моҳи Меҳр (яъне рўзи шонздаҳуми он) рост меояд. Ва ин рўзе буд, ки некӣ бар бадӣ пирўз шуд, яъне Заҳҳокро дар кўҳи Дамованд ҳабс карданд.
Ҷашнҳои Сада ва Шаби Ялдо низ, ки дар зимистон ҷашн мегиранд, як нав ифодаи пирўзӣ ба олами сардӣ – нерўҳои бад маҳсуб мешавад. Боз идҳои зиёде будааст.
Берунӣ дар фасли “Дар идҳои моҳҳои суғдиён” овардааст: ”Аҳли Суғдро дар моҳҳои худ идҳои бисёре дар рўзҳои маълум ва рўзҳои гарон миқдоре аст, ки монанди идҳо ва айёми форсиён аст...
Навсард – Рўзи аввали он Наврўзи суғдиён аст, ки Наврўзи бузург бошад. Ва рўзи бисту ҳаштуми он зардуштиёни Бухороро идест, ки “Ромиши оғом” меноманд... Ва дар ҳар деҳе, ки бошад, назди раиси худ барои хўрдану ошомидан чамъ мешаванд”. Сипас, Берунӣ Чарчинамо, Найсанч, Басоканч, Мохирчаи дуюм, Амсихораро номбар мекунаду мегўяд, ки дар иди Амсихора аз он чи дар оташ пухта мешавад, парҳез мекардаанд. Дар иди Ашнохандо танҳо шароби холису ноб менўшидаанд. Баъд Мажихандо номбар мешавад, ки рўзи саввуми иди Кашмин гуфтааст. Эҳтимол, иди бозаргони аст, зеро бо оғози он ҳафт рўз дар Тавовиси Бухоро бозор баргузор мешудааст.
Фуғкон – иди миёнаи сол аст. Дар ин ид ҳар чизе ки бо орди арзан дар равғану шакар пухтаанд, дар оташкадаҳо чамъ шуда мехўрдаанд. Сипас Берунӣ Обонч ва Фуғ ном идҳоро ном бурда оиди чи хел будани онҳо чизе намегўяд ва оиди иди Масофуғ гуфтааст, ки даҳ рўз давом мекунад. Сипас, Жимжанч ном ид танҳо номбар мешавад ва Беруни оид ба Хишави мегўяд, ки дар охири ин моҳ аҳли Суғд бар мурдагони пешини худ гиря мекунанду бар онҳо навҳа мекашанд ва рўйҳои худро мехарошанду барои мурдагон таому шароб мебаранд. Чунонки эрониҳо дар фарвардагон ба ҳамин тариқ рафтор менамоянд. Ва аҳли Суғдро дар деҳкадаҳо дар айёме, ки номҳои он дар ҳар моҳ якест, бозорҳоест, ки дар деҳкадаҳои Бухоро ва Суғд барпо мегардад.
Баъди аз байн рафтани гоҳномаи миллии ниёгонамон идҳои пешин ҷои худро гум карда кам-кам фаромўш мешуданд. Ҳатто аз бузургтарин ҷашнҳои миллӣ – Наврўз маънои ҷашни сари соли навро гум кард. Вақте ки ин маънои асосии худро гум кард, ҷашни оғози мавсими киштукор гардид.
Мана чандин сол аст, ки ҳам аҳли фарҳанг, ҳам ҳукуматдорон дар Тоҷикистон зўр мезананд, ки мақоми пешинаи Наврўзро барқарор кунанд. Аммо чӣ тавр, як кас ҳамзамон ба ду асп савор шавад?
Яъне ҷашнҳои миллии пешин ҳамон вақт пурра барқарор хоҳад шуд, ки давлат тақвими миллиро эҳё ва ҷорӣ кунад.
Ҳеродот бошад, кайд кардааст, ки дар эрониён ҷашни зодрўзи инсонҳо бо шукўҳи хос таҷлил мешавад. Ба ин сабабҳо тақвими ниёгонамон пур аз ҷашнҳо будааст. Бубинед, ба ғайри Наврўзу Меҳргону Сада барин ҷашнҳои бузург боз чӣ қадар ҷашнҳои хурде будаанд, ки ниёгонамон онҳоро қайд мекардаанд ва ҳатто Рўзи хотираи мурдагон низ будааст. (Нигаред ба «Осор-ул-боқия»).
Идҳо аз бисёр ҷиҳат вобастаи гоҳномаи миллианд.
Бубинед, ки ҷашни Меҳргон ба рўзи Меҳри моҳи Меҳр (яъне рўзи шонздаҳуми он) рост меояд. Ва ин рўзе буд, ки некӣ бар бадӣ пирўз шуд, яъне Заҳҳокро дар кўҳи Дамованд ҳабс карданд.
Ҷашнҳои Сада ва Шаби Ялдо низ, ки дар зимистон ҷашн мегиранд, як нав ифодаи пирўзӣ ба олами сардӣ – нерўҳои бад маҳсуб мешавад. Боз идҳои зиёде будааст.
Берунӣ дар фасли “Дар идҳои моҳҳои суғдиён” овардааст: ”Аҳли Суғдро дар моҳҳои худ идҳои бисёре дар рўзҳои маълум ва рўзҳои гарон миқдоре аст, ки монанди идҳо ва айёми форсиён аст...
Навсард – Рўзи аввали он Наврўзи суғдиён аст, ки Наврўзи бузург бошад. Ва рўзи бисту ҳаштуми он зардуштиёни Бухороро идест, ки “Ромиши оғом” меноманд... Ва дар ҳар деҳе, ки бошад, назди раиси худ барои хўрдану ошомидан чамъ мешаванд”. Сипас, Берунӣ Чарчинамо, Найсанч, Басоканч, Мохирчаи дуюм, Амсихораро номбар мекунаду мегўяд, ки дар иди Амсихора аз он чи дар оташ пухта мешавад, парҳез мекардаанд. Дар иди Ашнохандо танҳо шароби холису ноб менўшидаанд. Баъд Мажихандо номбар мешавад, ки рўзи саввуми иди Кашмин гуфтааст. Эҳтимол, иди бозаргони аст, зеро бо оғози он ҳафт рўз дар Тавовиси Бухоро бозор баргузор мешудааст.
Фуғкон – иди миёнаи сол аст. Дар ин ид ҳар чизе ки бо орди арзан дар равғану шакар пухтаанд, дар оташкадаҳо чамъ шуда мехўрдаанд. Сипас Берунӣ Обонч ва Фуғ ном идҳоро ном бурда оиди чи хел будани онҳо чизе намегўяд ва оиди иди Масофуғ гуфтааст, ки даҳ рўз давом мекунад. Сипас, Жимжанч ном ид танҳо номбар мешавад ва Беруни оид ба Хишави мегўяд, ки дар охири ин моҳ аҳли Суғд бар мурдагони пешини худ гиря мекунанду бар онҳо навҳа мекашанд ва рўйҳои худро мехарошанду барои мурдагон таому шароб мебаранд. Чунонки эрониҳо дар фарвардагон ба ҳамин тариқ рафтор менамоянд. Ва аҳли Суғдро дар деҳкадаҳо дар айёме, ки номҳои он дар ҳар моҳ якест, бозорҳоест, ки дар деҳкадаҳои Бухоро ва Суғд барпо мегардад.
Баъди аз байн рафтани гоҳномаи миллии ниёгонамон идҳои пешин ҷои худро гум карда кам-кам фаромўш мешуданд. Ҳатто аз бузургтарин ҷашнҳои миллӣ – Наврўз маънои ҷашни сари соли навро гум кард. Вақте ки ин маънои асосии худро гум кард, ҷашни оғози мавсими киштукор гардид.
Мана чандин сол аст, ки ҳам аҳли фарҳанг, ҳам ҳукуматдорон дар Тоҷикистон зўр мезананд, ки мақоми пешинаи Наврўзро барқарор кунанд. Аммо чӣ тавр, як кас ҳамзамон ба ду асп савор шавад?
Яъне ҷашнҳои миллии пешин ҳамон вақт пурра барқарор хоҳад шуд, ки давлат тақвими миллиро эҳё ва ҷорӣ кунад.
четверг, 16 апреля 2009 г.
Бо тақвими миллии мо чӣ шуд?
Медонед, ки бо тақвими миллии мо, саҳеҳтараш бо тақвими дурусти илмии ниёгони мо чӣ карданд?
Барои он ки мардуми оддӣ низ бифаҳмад, содда карда мегўям, ба тариқи масал: Ниёгони мо дар ҳамин обу хок мутобиқ ба ҷаҳонбинии илмию динии худ дар замонҳои қадим то садҳо ҳазор шумориданро кашф карда буданд. Зеро маҳсулоте, ки бо ақлу заковати худ истеҳсол мекарданд, барои ифодаи ҳамин қадар рақамҳоро талаб мекард.
Сипас ба кишвари ниёгони мо дар кадом асре қабилаҳои саҳроии чорводор(араб) ҳуҷум карданд ва баъди пирўз шудан гуфтанд: барои зиндагӣ то рақами ҳазорро донед, кифоя. Аз ин зиёд ҳисоб нест. Баъд ҳар чизе, ки аз сад ё ҳазор зиёд буд, кашида гирифтанд.
Ҳар рўзу моҳи ниёгони мо ба номи фариштагони нек буд. 30 рўзи ҳар моҳ номҳои худро дошт. Барои ин номҳоро дар ёд нигоҳ доштан хирад лозим буд, аммо аҷнабиён бо номҳои ҳафта – шанбе, якшанбе, душанбе… зиндагӣ мекарданд, ки барои дар ёд нигоҳ доштани он ақл даркор набуд, калимаи шанбею ҷумъа ва шумори панҷ ангуштро донистан кифоя буд.
Барои дар саҳро аз паси гову гўсфанд гаштан ақли зиёд лозим нест, аммо мардуми кишоварз, боғдор ё шаҳрии косиб ақлу дониш надошта бошад, на ҳосили хуб гирифта метавонад, на асбоби хубе месозад.
Ниёгони мо аз рўи ақлу фаросат солро ба 12 моҳ мутаносиб тақсим карда буданд, акнун 30 ё 31 рўзи календариро ба 7 рўзи ҳафта тақсим карда наметавонистанд. Чор ҳафта 28 рўз шуд ва 2-3 рўзи зиёдати боқи мемонд.
Аммо аҷнабиёни ҳоким маҷбур мекарданд, ки рўзҳоро ҳамин тавр биноманд, фариштаҳои дини пешини худро дигар ба забон наоранд.
Ниёгони мо аз ин пеш ҳар рўз зери дирафши ягон фариштаи нек корҳои худро сомон медоданд, акнун шанбе, якшанбе чӣ маъно дорад, намедонистанд. Фариштаи ҳар рўз масъули ҳамон рўз буд, инсонро аз амалҳои нопок боз медошт, ўро нерў мебахшид, ба корҳои ҳаррўза маъною мазмуни олӣ мебахшид.
Барои ниёгони мо минбаъд корҳои ҳаррўза маънои пешини худро гум кард, байни кори хар ва кори инсон, ки агар ҳар ду як борро аз як ҷо ба ҷои дигар баранд, фарқе намонд.
Сар шуд деградасияи миллати мо ва то ҳол давом дорад.
Касе афзалияти дини исломро инкор намекунад, аммо зери ливои густариши ин дин чизҳое низ омад, ки барои мардуми мо бегона буд, оқибравӣ буд, ба сатҳи ҳамон қабилаҳои бодиянишин поин шудан буд.
Он қабилаҳои бодиянишин аз рўи тақвими қамарӣ зиндагӣ мекарданд. Дар ин тақвим сари сол ҷои доимии худро надошт, дар ҳар соли қамарӣ нисбат ба шамсӣ понздаҳ-шонздаҳ рўз оқиб мемонд ва ба ҳамин сабаб аст, ки Иди Қурбону Иди Рамазон ба тобистон ҳам рост меояду ба зимистон ҳам. Пурайбтарин ва ахмақонатарини тақвимҳо ҳамин тақвими қамарӣ аст. Аммо он зери ливои ислом омад ва мардум қабулаш карданд. Вақте ки аз рўи ин тақвим зиндагӣ мекарданд, он бо ҷашнҳои Наврўзу Меҳргону Шаби ялдо ҳеҷ мувофиқат накард. Сипас боз ба солшумории шамсӣ рў оварданд, аммо оғози солшумориро аз ҳиҷрати Муҳаммад аз Макка ба Мадина гирифтанд.
Ин ҳам як муаммост, ки чаро аз рўзи таваллуди паёмбар не, аз рўзи нозил шудани аввалин ояи Қуръон не, балки аз рўзи бо фишори кофирҳо иҷборан фирор намудани расули худо аз Макка ба Мадина ҳисоб карданд.
Сипас дар замони Русияи подшоҳӣ ва ҳукумати шўро мардуми мо ба тақвими григорианӣ гузашт, ки ин тақвим оғози солшумориро аз таваллуди Исои Масеҳ гирифтааст.
Ин тақвим низ иҷборӣ ҷорӣ гардид, ки то имрўз аз рўи он зиндагӣ мекунем.
Ҳаждаҳ сол пеш Тоҷикистон ба сабаби порашавии Иттиҳоди шўравӣ соҳиби истиқлол гардид. Рўшанфикрон оҳи сабук кашиданд, ки ана акнун мардуми тоҷик арзишҳои гумкардаи худро пайдо намуда устувор мекунад. Аммо ба ҷои ин корҳоро кардан мо аз гиребони ҳамдигар гирифтем, оқибат чӣ шуд ҳама медонанд.
Акнун сари соли тақвими мо Наврўз нест, балки рўзи таваллуди Исои Масеҳ аст, одамхудои насрониҳо.
Моҳҳо – январ, феврал, март, апрел ва ғайра чӣ маъно доранд, намедонем. Рўзҳоро танҳо бо рақам ва шанбеву якшанбеи мардуми соми ифода мекунем.
«Осор-ул-боқия»-и Беруниро нашр кардаем, аммо кушода намехонем, ки дар бораи тақвими ниёгонамон чиҳо навиштааст. Ибн-ул-Балхӣ дар «Форснома» навиштааст, ки таърихи Пешдодиён то Афросиёб ду ҳазору панҷсаду шасту ҳашт сол аст, ки бо маълумотҳои Берунӣ мувофиқ меояд.
Яъне ҳоло мо дар соли панҷ ҳазору сесаду бистуми солшумории хуршедии ниёгонамон зиндагӣ мекунем.
Баъзе донишмандони эронӣ бар ин ақидаанд, ки солҳои ҳукмронии Пешдодиён ривоятианд, таърихро бояд аз рўзи ба тахт нишастани аввалин шоҳаншоҳи Ҳахоманишӣ Куруш ҳисоб кард.
Он гоҳ имсолро бояд соли 2568-ўм ҳисобид.
Сипас Умари Хайём омад, бузургтарин шоиру донишманди мо пас аз Буалии Сино ва тақвиме афарид, ки аз тақвим ҳозираи григорианӣ саҳеҳтар ҳисоб мешавад. Тамоми донишмандони соҳа дар тамоми олам чунин мешуморанд.
Вале мо туф кардаем ба ҳамаи ин ва бо тақвимҳои хатои григорианӣ ва ҳиҷрии қамарии қабилаҳои нимаваҳшӣ 1400 сол пеш эҷод карда зиндагӣ мекунем.
Шумо дар ин бора чӣ фикр доред?
Барои он ки мардуми оддӣ низ бифаҳмад, содда карда мегўям, ба тариқи масал: Ниёгони мо дар ҳамин обу хок мутобиқ ба ҷаҳонбинии илмию динии худ дар замонҳои қадим то садҳо ҳазор шумориданро кашф карда буданд. Зеро маҳсулоте, ки бо ақлу заковати худ истеҳсол мекарданд, барои ифодаи ҳамин қадар рақамҳоро талаб мекард.
Сипас ба кишвари ниёгони мо дар кадом асре қабилаҳои саҳроии чорводор(араб) ҳуҷум карданд ва баъди пирўз шудан гуфтанд: барои зиндагӣ то рақами ҳазорро донед, кифоя. Аз ин зиёд ҳисоб нест. Баъд ҳар чизе, ки аз сад ё ҳазор зиёд буд, кашида гирифтанд.
Ҳар рўзу моҳи ниёгони мо ба номи фариштагони нек буд. 30 рўзи ҳар моҳ номҳои худро дошт. Барои ин номҳоро дар ёд нигоҳ доштан хирад лозим буд, аммо аҷнабиён бо номҳои ҳафта – шанбе, якшанбе, душанбе… зиндагӣ мекарданд, ки барои дар ёд нигоҳ доштани он ақл даркор набуд, калимаи шанбею ҷумъа ва шумори панҷ ангуштро донистан кифоя буд.
Барои дар саҳро аз паси гову гўсфанд гаштан ақли зиёд лозим нест, аммо мардуми кишоварз, боғдор ё шаҳрии косиб ақлу дониш надошта бошад, на ҳосили хуб гирифта метавонад, на асбоби хубе месозад.
Ниёгони мо аз рўи ақлу фаросат солро ба 12 моҳ мутаносиб тақсим карда буданд, акнун 30 ё 31 рўзи календариро ба 7 рўзи ҳафта тақсим карда наметавонистанд. Чор ҳафта 28 рўз шуд ва 2-3 рўзи зиёдати боқи мемонд.
Аммо аҷнабиёни ҳоким маҷбур мекарданд, ки рўзҳоро ҳамин тавр биноманд, фариштаҳои дини пешини худро дигар ба забон наоранд.
Ниёгони мо аз ин пеш ҳар рўз зери дирафши ягон фариштаи нек корҳои худро сомон медоданд, акнун шанбе, якшанбе чӣ маъно дорад, намедонистанд. Фариштаи ҳар рўз масъули ҳамон рўз буд, инсонро аз амалҳои нопок боз медошт, ўро нерў мебахшид, ба корҳои ҳаррўза маъною мазмуни олӣ мебахшид.
Барои ниёгони мо минбаъд корҳои ҳаррўза маънои пешини худро гум кард, байни кори хар ва кори инсон, ки агар ҳар ду як борро аз як ҷо ба ҷои дигар баранд, фарқе намонд.
Сар шуд деградасияи миллати мо ва то ҳол давом дорад.
Касе афзалияти дини исломро инкор намекунад, аммо зери ливои густариши ин дин чизҳое низ омад, ки барои мардуми мо бегона буд, оқибравӣ буд, ба сатҳи ҳамон қабилаҳои бодиянишин поин шудан буд.
Он қабилаҳои бодиянишин аз рўи тақвими қамарӣ зиндагӣ мекарданд. Дар ин тақвим сари сол ҷои доимии худро надошт, дар ҳар соли қамарӣ нисбат ба шамсӣ понздаҳ-шонздаҳ рўз оқиб мемонд ва ба ҳамин сабаб аст, ки Иди Қурбону Иди Рамазон ба тобистон ҳам рост меояду ба зимистон ҳам. Пурайбтарин ва ахмақонатарини тақвимҳо ҳамин тақвими қамарӣ аст. Аммо он зери ливои ислом омад ва мардум қабулаш карданд. Вақте ки аз рўи ин тақвим зиндагӣ мекарданд, он бо ҷашнҳои Наврўзу Меҳргону Шаби ялдо ҳеҷ мувофиқат накард. Сипас боз ба солшумории шамсӣ рў оварданд, аммо оғози солшумориро аз ҳиҷрати Муҳаммад аз Макка ба Мадина гирифтанд.
Ин ҳам як муаммост, ки чаро аз рўзи таваллуди паёмбар не, аз рўзи нозил шудани аввалин ояи Қуръон не, балки аз рўзи бо фишори кофирҳо иҷборан фирор намудани расули худо аз Макка ба Мадина ҳисоб карданд.
Сипас дар замони Русияи подшоҳӣ ва ҳукумати шўро мардуми мо ба тақвими григорианӣ гузашт, ки ин тақвим оғози солшумориро аз таваллуди Исои Масеҳ гирифтааст.
Ин тақвим низ иҷборӣ ҷорӣ гардид, ки то имрўз аз рўи он зиндагӣ мекунем.
Ҳаждаҳ сол пеш Тоҷикистон ба сабаби порашавии Иттиҳоди шўравӣ соҳиби истиқлол гардид. Рўшанфикрон оҳи сабук кашиданд, ки ана акнун мардуми тоҷик арзишҳои гумкардаи худро пайдо намуда устувор мекунад. Аммо ба ҷои ин корҳоро кардан мо аз гиребони ҳамдигар гирифтем, оқибат чӣ шуд ҳама медонанд.
Акнун сари соли тақвими мо Наврўз нест, балки рўзи таваллуди Исои Масеҳ аст, одамхудои насрониҳо.
Моҳҳо – январ, феврал, март, апрел ва ғайра чӣ маъно доранд, намедонем. Рўзҳоро танҳо бо рақам ва шанбеву якшанбеи мардуми соми ифода мекунем.
«Осор-ул-боқия»-и Беруниро нашр кардаем, аммо кушода намехонем, ки дар бораи тақвими ниёгонамон чиҳо навиштааст. Ибн-ул-Балхӣ дар «Форснома» навиштааст, ки таърихи Пешдодиён то Афросиёб ду ҳазору панҷсаду шасту ҳашт сол аст, ки бо маълумотҳои Берунӣ мувофиқ меояд.
Яъне ҳоло мо дар соли панҷ ҳазору сесаду бистуми солшумории хуршедии ниёгонамон зиндагӣ мекунем.
Баъзе донишмандони эронӣ бар ин ақидаанд, ки солҳои ҳукмронии Пешдодиён ривоятианд, таърихро бояд аз рўзи ба тахт нишастани аввалин шоҳаншоҳи Ҳахоманишӣ Куруш ҳисоб кард.
Он гоҳ имсолро бояд соли 2568-ўм ҳисобид.
Сипас Умари Хайём омад, бузургтарин шоиру донишманди мо пас аз Буалии Сино ва тақвиме афарид, ки аз тақвим ҳозираи григорианӣ саҳеҳтар ҳисоб мешавад. Тамоми донишмандони соҳа дар тамоми олам чунин мешуморанд.
Вале мо туф кардаем ба ҳамаи ин ва бо тақвимҳои хатои григорианӣ ва ҳиҷрии қамарии қабилаҳои нимаваҳшӣ 1400 сол пеш эҷод карда зиндагӣ мекунем.
Шумо дар ин бора чӣ фикр доред?
воскресенье, 12 апреля 2009 г.
Посухи ҳаждаҳум
Яке эрод гирифт: дар як посух калимаи ҳаромзода-ро истифода кардед, ки чунин дуруштӣ ба шумо барин устодон намезебад.
Бояд таъкид кунам, ки калимаи ҳаромзодаро нисбати кўдаке, ки ғайриникоҳ таваллуд шудааст, истифода кардан палидӣ ва беинсофӣ аст. Чаро ки он кўдак гуноҳе надорад, агар падару модараш гуноҳе карда бошанд, чаро кўдак бояд таъна шунавад ва азоб кашад?
Дар фаҳмиши ман ҳаромзода касест, ки миллати худ ва фарҳанги онро намешиносад ва шинохтан намехоҳад. Беэътиборӣ ва беэътиноӣ нисбати нақшҳои миллиро агарчӣ дурушт ва таҳқиромез аст, ба ғайр аз бо вожаи ҳаромзодаги бо кадом калима ифода метавон кард?
Нашинохтани фарҳанги мардуми худ бо нашинохтани волидони худ баробар нест,ҷурмест вазнинтар яъне вожаи ҳаромзода нисбат ба маънои биоложи, бештар мазмуни маънавӣ пайдо кардааст.
Бубинед, падару модари Рустами достон Меҳроб ном дорад. Замоне, ки ниёгони мо дар меҳроб тасвири Меҳрро мегузоштанд, араб ба 360 бути Макка саҷда мекард, араб меҳроб надошт. Мо бошем, дар фарҳангҳоямон меҳробро вожаи арабӣ маънидод кардаем.
Агар ҳаромзодаи маънавиро ҳаромзодаи ҳақиқӣ ҳисоб накунед, дар ҷамъият вайронӣ ба вуҷуд меояд. Агар ҳаромзодаи маънавиро рўирост ҳаромзода нагўед, ҳамфикри ҳамон ҳаромзода ҳисоб меёбад. «Бардор ба оҳан оҳани тафтаро» гуфтааст шоир.
Оҳани тафтаро бо пунба намебардоранд.
Яке аз устоҳое, ки дар ороиши миллии иморатҳои ҳукуматии Тоҷикистон иштирок кардааст, ба ман чунин гуфт: - Президенти Тоҷикистон нақшу нигори миллиро хеле хуб мешиносанд. Вақте ки мо се-чор лоиҳаро пешниҳод мекардем, аз ҳама беҳтаринашро бехато муайян менамуданд.
Агар президент бо вуҷуди серкории азим вақт ёфта оиди нақшу нигори миллӣ маълумоти заруриро омўхта бошанд, пас айб аст, ки зиёиён чунин корро карда натавонанд.
Дар охир наметавон таъкид кард, ки сабаби дар байни мардуми мо адами тасаввурот оиди Меҳр ва образҳои вобастаи он дини ислом аст. Дини ислом асотирҳои худро овард ва ҷойгузини асотири ориёӣ намуд. Асотири ислом ҳама мутаалиқ ба мардумони арабу яҳудианд, дар байни онҳо ягон устураи мардумони эронӣ нест.
Дини зардушти мақими Меҳрро поин карда бошад ҳам, онро ҳамчун яке аз ҳафт фариштаи мақоми аввал нигоҳ дошт, яке аз рўзҳои моҳ ва яке аз моҳҳои тирамоҳ мавсум ба Меҳр гардид.
Азбаски арманиҳо оинҳои митроию зардуштиро пазируфта буданд ва Меҳрро Мгер меномиданд, он қаҳрамони асосии эпоси «Сасна тсерер» аст. Ба ин сабаб 150 номи онҳо вожаи «меҳр»-ро дар таркиби худ дорад. Шоири арман А.Исаакян дар асоси ривоятҳои арман оид ба Меҳр соли 1919 манзумаи ҳамосии «Мгер аз Сосун»-ро навишта чоп кардааст.
Бояд таъкид кунам, ки калимаи ҳаромзодаро нисбати кўдаке, ки ғайриникоҳ таваллуд шудааст, истифода кардан палидӣ ва беинсофӣ аст. Чаро ки он кўдак гуноҳе надорад, агар падару модараш гуноҳе карда бошанд, чаро кўдак бояд таъна шунавад ва азоб кашад?
Дар фаҳмиши ман ҳаромзода касест, ки миллати худ ва фарҳанги онро намешиносад ва шинохтан намехоҳад. Беэътиборӣ ва беэътиноӣ нисбати нақшҳои миллиро агарчӣ дурушт ва таҳқиромез аст, ба ғайр аз бо вожаи ҳаромзодаги бо кадом калима ифода метавон кард?
Нашинохтани фарҳанги мардуми худ бо нашинохтани волидони худ баробар нест,ҷурмест вазнинтар яъне вожаи ҳаромзода нисбат ба маънои биоложи, бештар мазмуни маънавӣ пайдо кардааст.
Бубинед, падару модари Рустами достон Меҳроб ном дорад. Замоне, ки ниёгони мо дар меҳроб тасвири Меҳрро мегузоштанд, араб ба 360 бути Макка саҷда мекард, араб меҳроб надошт. Мо бошем, дар фарҳангҳоямон меҳробро вожаи арабӣ маънидод кардаем.
Агар ҳаромзодаи маънавиро ҳаромзодаи ҳақиқӣ ҳисоб накунед, дар ҷамъият вайронӣ ба вуҷуд меояд. Агар ҳаромзодаи маънавиро рўирост ҳаромзода нагўед, ҳамфикри ҳамон ҳаромзода ҳисоб меёбад. «Бардор ба оҳан оҳани тафтаро» гуфтааст шоир.
Оҳани тафтаро бо пунба намебардоранд.
Яке аз устоҳое, ки дар ороиши миллии иморатҳои ҳукуматии Тоҷикистон иштирок кардааст, ба ман чунин гуфт: - Президенти Тоҷикистон нақшу нигори миллиро хеле хуб мешиносанд. Вақте ки мо се-чор лоиҳаро пешниҳод мекардем, аз ҳама беҳтаринашро бехато муайян менамуданд.
Агар президент бо вуҷуди серкории азим вақт ёфта оиди нақшу нигори миллӣ маълумоти заруриро омўхта бошанд, пас айб аст, ки зиёиён чунин корро карда натавонанд.
Дар охир наметавон таъкид кард, ки сабаби дар байни мардуми мо адами тасаввурот оиди Меҳр ва образҳои вобастаи он дини ислом аст. Дини ислом асотирҳои худро овард ва ҷойгузини асотири ориёӣ намуд. Асотири ислом ҳама мутаалиқ ба мардумони арабу яҳудианд, дар байни онҳо ягон устураи мардумони эронӣ нест.
Дини зардушти мақими Меҳрро поин карда бошад ҳам, онро ҳамчун яке аз ҳафт фариштаи мақоми аввал нигоҳ дошт, яке аз рўзҳои моҳ ва яке аз моҳҳои тирамоҳ мавсум ба Меҳр гардид.
Азбаски арманиҳо оинҳои митроию зардуштиро пазируфта буданд ва Меҳрро Мгер меномиданд, он қаҳрамони асосии эпоси «Сасна тсерер» аст. Ба ин сабаб 150 номи онҳо вожаи «меҳр»-ро дар таркиби худ дорад. Шоири арман А.Исаакян дар асоси ривоятҳои арман оид ба Меҳр соли 1919 манзумаи ҳамосии «Мгер аз Сосун»-ро навишта чоп кардааст.
суббота, 11 апреля 2009 г.
Посухи ҳабдаҳум
Баъзеҳо суол мекунанд: агар меҳрпарастӣ оини ниёгони мо бошад, чаро осорашро дар фарҳангамон намебинем?
Чунон ки аз ин пеш зикр кардам, Меҳр ҳатто дар авали замони пайдоиши дини зардуштӣ аз худоёне будааст, ҳамсанги Аҳуро Маздо. Сипас Зардушт меояд ва бо мақсади ҷорӣ кардани яктопарастӣ Меҳрро ба мақоми фариштаи аҳду паймон, меҳру вафо в.ғ. поин мефурорад. Аз он замонҳои куҳан номи тоҷикии Меҳрӣ ба мо мерос мондааст, русҳо ба духтарҳо Мирра ном медиҳанд, ин ҳамон Меҳри бостонӣ аст. Меҳрро эрониҳо Миҳр мегўянд ва азбаски русҳо ҳарфи «ҳ»-ро талафуз намекунанд, «миҳр»-ро «мир» гуфтаанд. Онҳо ин калимаро на танҳо ба маънои сулҳу осоиш, балки ба маънои ҷаҳон низ кор мефармоянд. Ҷаҳон ҷоест, ки Меҳр ҳукмронӣ дорад.
Номҳои Гулмиру Элмир низ реша ба ҳамон Меҳри бостонӣ доштагист.
Эрониҳо ба оини меҳрпарастӣ таваҷҷўҳи хос доранд, эҳтимол ба ин сабаб маҳалли фурудгоҳи байналхалқиашон Меҳробод ном гирифтааст.
Аммо фикронии мо решагӣ нест, ба ҳамин сабаб ба як ноҳияи бостонӣ «Ваҳдат» ном ниҳодем, ҳол он ки Меҳробод гўем, ҳам ваҳдатро ифода мекарду ҳам аҳду паймони сулҳро.
Боре аз Финляндия як донишманди эронӣ ба Самарқанд омад. Музейҳоро дидааст, ки дар ягон ҷой сурати Аҳуро Маздо нест, хати мехӣ низ нест. Касе аз адибони тоҷик дар Душанбе ба ў гуфтаанд, ки агар мушкиле пеш омад, Адаш Истадро дарёб, кўмакат мекунад.
Сипас ба ман телефон кард. Ман гуфтам, ки сурати Аҳуро Маздо ҳаст, хати мехӣ низ ҳаст, аммо дар таҳхонаҳое, олимон онҳоро тармим мекунанд.
Баъд ман ўро ба Осорхонаи асосии Самарқанд бурдам, аммо роҳбари осорхона набуд ба сафари дур рафта буд ва бе иҷозати ў мо ба хазина даромада наметавонистем. Аммо русзане, ки дар он шўъба кор мекард, ин ҷо буд ва донишманди эронӣ оиди дар замони меҳрпарастӣ худои ягона доштани мардуми Русияву Эрон қисса кард. Ман ҳам таъкид кардам, ки бисёр калимаҳои тоҷикӣ (масалан калобаро ба русӣ колобок мегўянд, гулў – горло, гўш – уши, абрў – брови ва ғайра) дар забони русӣ низ дар ҳамин шакл вомехўранд.
Русзанаке, ки бе иҷозати махсус нишондода наметавонам мегуфт, хеле мулоим шуд, табассум кард, зарфи сурати Аҳуро Маздодорро ва хатҳои мехиро нишон дод. Бинед, ки таваҷҷўҳи мо ба оини бостониамон барои тақвияти дўстӣ ва ҳамдигарфаҳмӣ бо халқҳое, ки аз Рим то Русия замоне оини меҳрпарастӣ доштаанд, хидмат мекардааст. Бинобар ин метавонем дилпурона дар баъзе ҷойҳо аз он муҷассамаҳои митроӣ, ки дар Рим вомехўранд, гузорем. Ва вақте ки ягон намояндаи давлати дигар омад, аз назди ҳамон муҷассама гузаронем ва гўем: - Ин пайкараи худои офтоб Меҳр аст, он замоне худои шумо низ буд. Биёед дар наздаш пиёда шавем ва ба ёд орем, ки замоне ягон дин ё ақида моро аз ҳам ҷудо намекард.
Чунон ки аз ин пеш зикр кардам, Меҳр ҳатто дар авали замони пайдоиши дини зардуштӣ аз худоёне будааст, ҳамсанги Аҳуро Маздо. Сипас Зардушт меояд ва бо мақсади ҷорӣ кардани яктопарастӣ Меҳрро ба мақоми фариштаи аҳду паймон, меҳру вафо в.ғ. поин мефурорад. Аз он замонҳои куҳан номи тоҷикии Меҳрӣ ба мо мерос мондааст, русҳо ба духтарҳо Мирра ном медиҳанд, ин ҳамон Меҳри бостонӣ аст. Меҳрро эрониҳо Миҳр мегўянд ва азбаски русҳо ҳарфи «ҳ»-ро талафуз намекунанд, «миҳр»-ро «мир» гуфтаанд. Онҳо ин калимаро на танҳо ба маънои сулҳу осоиш, балки ба маънои ҷаҳон низ кор мефармоянд. Ҷаҳон ҷоест, ки Меҳр ҳукмронӣ дорад.
Номҳои Гулмиру Элмир низ реша ба ҳамон Меҳри бостонӣ доштагист.
Эрониҳо ба оини меҳрпарастӣ таваҷҷўҳи хос доранд, эҳтимол ба ин сабаб маҳалли фурудгоҳи байналхалқиашон Меҳробод ном гирифтааст.
Аммо фикронии мо решагӣ нест, ба ҳамин сабаб ба як ноҳияи бостонӣ «Ваҳдат» ном ниҳодем, ҳол он ки Меҳробод гўем, ҳам ваҳдатро ифода мекарду ҳам аҳду паймони сулҳро.
Боре аз Финляндия як донишманди эронӣ ба Самарқанд омад. Музейҳоро дидааст, ки дар ягон ҷой сурати Аҳуро Маздо нест, хати мехӣ низ нест. Касе аз адибони тоҷик дар Душанбе ба ў гуфтаанд, ки агар мушкиле пеш омад, Адаш Истадро дарёб, кўмакат мекунад.
Сипас ба ман телефон кард. Ман гуфтам, ки сурати Аҳуро Маздо ҳаст, хати мехӣ низ ҳаст, аммо дар таҳхонаҳое, олимон онҳоро тармим мекунанд.
Баъд ман ўро ба Осорхонаи асосии Самарқанд бурдам, аммо роҳбари осорхона набуд ба сафари дур рафта буд ва бе иҷозати ў мо ба хазина даромада наметавонистем. Аммо русзане, ки дар он шўъба кор мекард, ин ҷо буд ва донишманди эронӣ оиди дар замони меҳрпарастӣ худои ягона доштани мардуми Русияву Эрон қисса кард. Ман ҳам таъкид кардам, ки бисёр калимаҳои тоҷикӣ (масалан калобаро ба русӣ колобок мегўянд, гулў – горло, гўш – уши, абрў – брови ва ғайра) дар забони русӣ низ дар ҳамин шакл вомехўранд.
Русзанаке, ки бе иҷозати махсус нишондода наметавонам мегуфт, хеле мулоим шуд, табассум кард, зарфи сурати Аҳуро Маздодорро ва хатҳои мехиро нишон дод. Бинед, ки таваҷҷўҳи мо ба оини бостониамон барои тақвияти дўстӣ ва ҳамдигарфаҳмӣ бо халқҳое, ки аз Рим то Русия замоне оини меҳрпарастӣ доштаанд, хидмат мекардааст. Бинобар ин метавонем дилпурона дар баъзе ҷойҳо аз он муҷассамаҳои митроӣ, ки дар Рим вомехўранд, гузорем. Ва вақте ки ягон намояндаи давлати дигар омад, аз назди ҳамон муҷассама гузаронем ва гўем: - Ин пайкараи худои офтоб Меҳр аст, он замоне худои шумо низ буд. Биёед дар наздаш пиёда шавем ва ба ёд орем, ки замоне ягон дин ё ақида моро аз ҳам ҷудо намекард.
пятница, 10 апреля 2009 г.
Посухи шонздаҳум
Меросе, ки ниёгонамон дар тўли торихи дарози 6-7 ҳазорсола ба мо гузоштаанд, он қадар зиёд аст, ки то ҳанўз онро мардуми мо пурра нашинохтаанд. Ба ин сабаб агар ягон намодеро устувор кардан хоҳем, ҳатман як ҳаромзодае пайдо мешавад ва дод мезанад: - Ин нақши мо нест, ин нақши фалониҳост.
Аммо ягон шаҳрванди Русия ба ин тариқ эътироз намекунад: - Уқоби дусара нақши Византия буд ва мо ҳақ надорем, ки ба гербамон ворид кунем.
В.В.Стасов (Маҷмўаи асарҳо, ҷ.I. СПб.1904) соли 1868 таҳти унвони «Сарчашмаҳои афсонаҳои халқии русӣ» асареро чоп мекунад. Ў дар ин асар рўирост гуфтааст, ки қаҳрамони афсонаҳои русӣ – Руслан Лазаревеч ҳамон Рустами достонест, ки ба «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ворид гардидааст.
Ин ҷо Рустам ба Руслан табдил шудаасту Золи Зар ба Лазар. Кайковусро Киркоус гуфтанду Кайқубодро Киркодон ва Рахшро Араш. Оё ягон кас даъво карда метавонад, ки русҳо Рустамро азони худ медонанду мо бояд аз истифодаи ин образ минбаъд даст кашем?
Не, наметавонад. Сипас Стасов соли 1870 китоби дигареро таҳти унвони «Орнаменти халқии русӣ» нашр мекунад ва байни наққошиҳои эрониву русӣ бисёр шаклҳои якхеларо пайдо мекунад. Дар байни ин нақшҳо мо сурати намодии ду шери дар атрофи дарахти ҳаёт ба пойҳои пеш рост истодаро низ дучор мешавем.
Оё ягон рус иддао дорад, ки ин нақши эронӣ нест ва эрониҳо ба истифодаи он ҳақ надоранд? Не, надорад. Зеро медонад, ки ба мисли халқҳои эронинажод русҳо низ оини митроиро аз сар гузаронидаанд.
Акнун расидем сари масъалаи оини митроӣ ё худ меҳрпарастӣ.
Митро ба пантиони худоёни ҳиндуэронӣ дохил мешавад, ки ин худ аз замонҳои кўч бастани ориёҳо ба Осиёи Марказӣ ва Ҳинд аз бостонитар будани ин асотир шаҳодат меиҳад.
Митро ё худ Меҳр худои офтоб буд, аммо асосан бонии аҳду паймон, сулҳу дўстӣ, қонун мандӣ, оштии миллӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, ваҳдат, якпорчагии кишвар ва меҳр ба ҳисоб мерафт.
Митро ё худ Меҳр қабл аз Зардушт аз худоёни ҳамсанги Аҳуро Маздо буд. Зардушт бо мақсади ҷорӣ намудани оини яккахудоӣ мақоми Митроро поин намуда аз ў фариштаи аҳду паймон месозад.
Аҳуро Маздо оиди аҳамияти риояи аҳду паймони сулҳ дар кишвар чунин мегўяд: «палидоне (нопоконе), ки аҳду паймони дурўғин кардаанд, тамоми кишварро ба дами марг хоҳанд кашид». Сипас Аҳуро Маздо таъкид мекунад, ки ҳатто нисбати мардуми дурўғгўй аҳду паймонро шикастан нашояд, зеро аҳду паймон чӣ барои дурўғпарастон ва чӣ барои мардуми ростин қувваи баробар дорад.
Форсҳо аз қадимзамон барои нашикастани аҳду паймон ба номи Митро савганд мехўрданд.
Ҳамин тавр Митро кишварро аз зиддиятҳои дохилӣ ва порашавӣ муҳофизат карда кафили ҳамдигарфаҳмию дўстии байни одамон будааст.
Калимаи русии мир, ки маънои сулҳ ва аҳду паймонро дорад, аз ҳамин Митро (Меҳр) пайдошудааст.
Донишмандон тазаккур додаанд, ки дар ташаккули таълимоти масеҳият ва афкоре, ки ба он замина гузоштааст, таъсири меҳрпарастӣ равшан мушоҳида мешавад.
Муҷассамаҳои Митроро мо дар Тоқи Бўстони Эрон (асри IV) ва дар Рим низ мебинем.
Аммо ягон шаҳрванди Русия ба ин тариқ эътироз намекунад: - Уқоби дусара нақши Византия буд ва мо ҳақ надорем, ки ба гербамон ворид кунем.
В.В.Стасов (Маҷмўаи асарҳо, ҷ.I. СПб.1904) соли 1868 таҳти унвони «Сарчашмаҳои афсонаҳои халқии русӣ» асареро чоп мекунад. Ў дар ин асар рўирост гуфтааст, ки қаҳрамони афсонаҳои русӣ – Руслан Лазаревеч ҳамон Рустами достонест, ки ба «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ворид гардидааст.
Ин ҷо Рустам ба Руслан табдил шудаасту Золи Зар ба Лазар. Кайковусро Киркоус гуфтанду Кайқубодро Киркодон ва Рахшро Араш. Оё ягон кас даъво карда метавонад, ки русҳо Рустамро азони худ медонанду мо бояд аз истифодаи ин образ минбаъд даст кашем?
Не, наметавонад. Сипас Стасов соли 1870 китоби дигареро таҳти унвони «Орнаменти халқии русӣ» нашр мекунад ва байни наққошиҳои эрониву русӣ бисёр шаклҳои якхеларо пайдо мекунад. Дар байни ин нақшҳо мо сурати намодии ду шери дар атрофи дарахти ҳаёт ба пойҳои пеш рост истодаро низ дучор мешавем.
Оё ягон рус иддао дорад, ки ин нақши эронӣ нест ва эрониҳо ба истифодаи он ҳақ надоранд? Не, надорад. Зеро медонад, ки ба мисли халқҳои эронинажод русҳо низ оини митроиро аз сар гузаронидаанд.
Акнун расидем сари масъалаи оини митроӣ ё худ меҳрпарастӣ.
Митро ба пантиони худоёни ҳиндуэронӣ дохил мешавад, ки ин худ аз замонҳои кўч бастани ориёҳо ба Осиёи Марказӣ ва Ҳинд аз бостонитар будани ин асотир шаҳодат меиҳад.
Митро ё худ Меҳр худои офтоб буд, аммо асосан бонии аҳду паймон, сулҳу дўстӣ, қонун мандӣ, оштии миллӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, ваҳдат, якпорчагии кишвар ва меҳр ба ҳисоб мерафт.
Митро ё худ Меҳр қабл аз Зардушт аз худоёни ҳамсанги Аҳуро Маздо буд. Зардушт бо мақсади ҷорӣ намудани оини яккахудоӣ мақоми Митроро поин намуда аз ў фариштаи аҳду паймон месозад.
Аҳуро Маздо оиди аҳамияти риояи аҳду паймони сулҳ дар кишвар чунин мегўяд: «палидоне (нопоконе), ки аҳду паймони дурўғин кардаанд, тамоми кишварро ба дами марг хоҳанд кашид». Сипас Аҳуро Маздо таъкид мекунад, ки ҳатто нисбати мардуми дурўғгўй аҳду паймонро шикастан нашояд, зеро аҳду паймон чӣ барои дурўғпарастон ва чӣ барои мардуми ростин қувваи баробар дорад.
Форсҳо аз қадимзамон барои нашикастани аҳду паймон ба номи Митро савганд мехўрданд.
Ҳамин тавр Митро кишварро аз зиддиятҳои дохилӣ ва порашавӣ муҳофизат карда кафили ҳамдигарфаҳмию дўстии байни одамон будааст.
Калимаи русии мир, ки маънои сулҳ ва аҳду паймонро дорад, аз ҳамин Митро (Меҳр) пайдошудааст.
Донишмандон тазаккур додаанд, ки дар ташаккули таълимоти масеҳият ва афкоре, ки ба он замина гузоштааст, таъсири меҳрпарастӣ равшан мушоҳида мешавад.
Муҷассамаҳои Митроро мо дар Тоқи Бўстони Эрон (асри IV) ва дар Рим низ мебинем.
четверг, 9 апреля 2009 г.
Посухи понздаҳум
Як ё ду хонандагони Интернет эрод гирифта буданд, ки вақте барои Тоҷикистон масъалаи муҳимтарин иқтисод яъне нон аст, устод Адаш Истад аз фалак гап мезананд.
Акнун расидам сари он масъала, ки намоди шеру хуршедӣ на танҳо ба иқтисоди кашвар, балки ба тамоми ҳаёти миллат, тақдири он, ҳалли мушкилоти асосии он чӣ алоқае дорад.
Аз ин пеш таъкид карда будам, ки намодҳо номаҳои ниёгони мо ба оянда, яъне ба мост ва кашфи маъноҳоии нақшҳои мармузе, ки онҳо вогузоштаанд, осон низ нест.
Боре дар бораи маъноҳои намодҳои замони меҳрпарастӣ, ки дар деворҳои ёдгориҳои меъморӣ зиёданд, баҳс доштем ва як дўстам гуфт: медонед, ки свастика чӣ маъно дорад?
Ман гуфтам: Шоир Мўҳтарам Ҳотам дар ҳафтаномаи «Адабиёт ва санъат» табақаи дар барин як мақолаи калон оиди маъноҳои свастика навишта буд.
- Аммо медонед, ки маънои асосии он чист?
- Маънои асосиаш, чунон ки дар китобҳо хондаам офтоб аст, - гуфтам ман, - вале фашистон онро бадном карданд.
- Маънои асосии свастика «Ман ба ту хушбахти мехоҳам» аст, - гуфт он дўстам.
Ман ба ў этироз накардам. Эҳтимол маънои асосии свастика ҳамин будагист.
Дар он замоне, ки свастикаро эҷод карданд, хат эҷод нашуда буд, ки нависанд: свастика фалон маъно дорад.
Ба монанди ин он замоне, ки намоди шеру хуршедиро эҷод карданд, замони оини митроӣ буд, шаш-ҳафт ҳазор сол пеш аз қарни мо буд, ниёгони мо хат надоштанд. Ва замоне ки соҳиби хат гардиданду маъноҳои рамзиро медонистанд, чизе нанавиштанд, эҳтимол ба он мақсад, ки калла доред, фикр кунед ва худатон ёбед.
Ва як шери фалакро болои шери фалаки дигар гузоштанд. Яъне манбаи энержӣ болои манбаи энержӣ.
Оё ниёгони мо гуфтанианд, ки килиди бахти ту дар ин ҷост? Оё ин ишора ба он нест, ки масоили иқтисодии Тоҷикистон танҳо ба як намуди манбаи энержӣ – неругоҳҳои барқии обӣ ҳал намешавад?
Оё намоди шеру хуршедӣ моро ба ривожи энергетикаи алтернативӣ – сохтмони густардаи неругоҳҳои барқии офтобӣ ҳидоят намекунад?
Алоқаи инсон ба намодҳои асотирӣ дар ҳама давру замон на бо роҳи ақл, балки бо роҳи савқи табиӣ ва гувоҳии дил будааст.
Дили ман бошад, гувоҳӣ медиҳад, ки дар намоди шеру хуршедӣ калиди бахти миллат нуҳуфтааст.
Агар шумо намоди шеру хуршедиро дигар хел тафсир мекунед, марҳамат, ин гўй ва ин майдон!
Акнун расидам сари он масъала, ки намоди шеру хуршедӣ на танҳо ба иқтисоди кашвар, балки ба тамоми ҳаёти миллат, тақдири он, ҳалли мушкилоти асосии он чӣ алоқае дорад.
Аз ин пеш таъкид карда будам, ки намодҳо номаҳои ниёгони мо ба оянда, яъне ба мост ва кашфи маъноҳоии нақшҳои мармузе, ки онҳо вогузоштаанд, осон низ нест.
Боре дар бораи маъноҳои намодҳои замони меҳрпарастӣ, ки дар деворҳои ёдгориҳои меъморӣ зиёданд, баҳс доштем ва як дўстам гуфт: медонед, ки свастика чӣ маъно дорад?
Ман гуфтам: Шоир Мўҳтарам Ҳотам дар ҳафтаномаи «Адабиёт ва санъат» табақаи дар барин як мақолаи калон оиди маъноҳои свастика навишта буд.
- Аммо медонед, ки маънои асосии он чист?
- Маънои асосиаш, чунон ки дар китобҳо хондаам офтоб аст, - гуфтам ман, - вале фашистон онро бадном карданд.
- Маънои асосии свастика «Ман ба ту хушбахти мехоҳам» аст, - гуфт он дўстам.
Ман ба ў этироз накардам. Эҳтимол маънои асосии свастика ҳамин будагист.
Дар он замоне, ки свастикаро эҷод карданд, хат эҷод нашуда буд, ки нависанд: свастика фалон маъно дорад.
Ба монанди ин он замоне, ки намоди шеру хуршедиро эҷод карданд, замони оини митроӣ буд, шаш-ҳафт ҳазор сол пеш аз қарни мо буд, ниёгони мо хат надоштанд. Ва замоне ки соҳиби хат гардиданду маъноҳои рамзиро медонистанд, чизе нанавиштанд, эҳтимол ба он мақсад, ки калла доред, фикр кунед ва худатон ёбед.
Ва як шери фалакро болои шери фалаки дигар гузоштанд. Яъне манбаи энержӣ болои манбаи энержӣ.
Оё ниёгони мо гуфтанианд, ки килиди бахти ту дар ин ҷост? Оё ин ишора ба он нест, ки масоили иқтисодии Тоҷикистон танҳо ба як намуди манбаи энержӣ – неругоҳҳои барқии обӣ ҳал намешавад?
Оё намоди шеру хуршедӣ моро ба ривожи энергетикаи алтернативӣ – сохтмони густардаи неругоҳҳои барқии офтобӣ ҳидоят намекунад?
Алоқаи инсон ба намодҳои асотирӣ дар ҳама давру замон на бо роҳи ақл, балки бо роҳи савқи табиӣ ва гувоҳии дил будааст.
Дили ман бошад, гувоҳӣ медиҳад, ки дар намоди шеру хуршедӣ калиди бахти миллат нуҳуфтааст.
Агар шумо намоди шеру хуршедиро дигар хел тафсир мекунед, марҳамат, ин гўй ва ин майдон!
вторник, 7 апреля 2009 г.
Посухи чордаҳум
Акнун ба фикрам вақти он расид, ки ба суоли чаро мо чанд нафар рўшанфикри ангуштшумори сарсахти тоҷик дар вақти таҳия ва таълифи герби нави давлати Тоҷикистон намоди шеру хуршедиро тарафдорӣ мекардем, ҷавоб гўям.
Камина дар посухҳои пешин ба шумо чандин намодҳои шердорро аз таърихи бостонии халқамон муаррифӣ кардам. Байни ҳамаи онҳо чанд намодҳое ҳастанд, ки аз ҷиҳати сохт композитсия доранд, яъне таркибианд.
Намоди ду шери тоҷдори муҳофизи дарахти ҳаёт яке аз қадимтаринҳост.
Сипас дар ғилофи оҷии Тахти Сангин шери намодиро дучор шудем, ки оҳуеро дар даст нигоҳ медорад. Сипас ҳамин композисия такомул ёфта дар асрҳои минбаъд ба он хуршеди аз паси шер тулўъкунанда илова шудааст.
Офтобро дар адабиёти форсӣ баъзан шери фалак мегўянд. Яъне дар замонҳои оини митроӣ шер намоди хуршедӣ маҳсуб мешудааст. Сипас дар мисоли сурати пештоқи мадрасаи Шердор мебинем, ки хуршед ба худ симои занонаи митроӣ гирифтааст ва ин ҷо шер маънои муҳофизи сарчашмаи ҳаёт(зан)-ро низ ифода мекунад.
Хуршед болои хуршед (шер) ниҳодан таъкид бар манбаи нур болои манбаи нур аст, як нав муболиғаи шоирона низ ҳаст.
Ба ин сабаб намоди шеру хуршедӣ ҳам аз ҷиҳати таркиб ҳам аз ҷиҳати мазмун ҳам аз ҷиҳати тасвири бадеи комилтарин, нерўмандтарин ва пуртаъсиртарин маҳсуб мешавад. Ба услуби гул болои гул образро пурқувват карда таъсирнокии онро дучанд афзун намудан на танҳо ба санъати тасвирӣ, балки ба намудҳои дигари ҳунарамон низ хос мебошад.
Масалан дар ҳунари гачкории усто Амриддин Наҷмиев чунин тарзи тасвирро мебинед ва ё мисоли барҷастааш аз назми мумтоз ғазалҳои Ҳофизи Шерозианд.
Илова бар ин дар ин намод фарҳанги шашҳазорсолаи халқамон аз замони меҳрпарастӣ то ба имрўз таҷассуми торихии худро ёфтааст.
Ҳамин тавр дидем, ки шери болдору тоҷдор нитбат ба шери беболу бетоҷ зиёдтар сифати намодӣ дорад, зиёдтар маъно дар худ нуҳуфтааст ва аз натурализм дур аст
Дидем, ки дар тасвирҳои намодӣ чӣ қадар натурализм зиёд шавад, онҳо ҳамон қадар маъноҳои бузурги худро гум мекунанд.
Л.Ремпель дар китоби «Занҷири замонаҳо» таъкид мекунад, ки ба намоди шерӣ уламои ислом зиддият накардаанд.
Таърих барои эҷоди як герби пурмаънову зебою нотакрор тамоми маводи заруриро фароҳам овардааст. Танҳо як ибтикор, ташаббус ва ғайрат лозим.
Воқеанависони чинии замони ҳукмронии Тан гувоҳи медиҳанд, ки шоҳони Осиёи Марқазӣ дар дарбори худ шерҳои зиндаи дастомўзро нигаҳдорӣ мекардаанд. Ва сафирони суғдӣ дар асрҳои IV-VI ду бор бо худ ба Чин шерҳои дастомўзро бурдаанд. Ин ва дигар маълумоте, ки доир ба мақоми шер дар фарҳанги давлатдорӣ овардем, далели ҷойгоҳу мақоми баланду густурдаи он дар замонҳои гуногунанд. Тахмин даҳбедиҳое, ки дар Панҷшери Афғонистон ватан ихтиёр кардаанд, аз Самарқанд намоди шерии қудсиро бо худ бурдаанд ва панҷ ин ҷо ба маънои рақам нест, балки ба маънои қадимтари он – муқаддас омадааст. Аз ин ҷост, ки панҷшериён қаҳрамони миллӣ Аҳмадшоҳи Масъудро Шери Панҷшер номидаанд.
Мо чанд рўшанфикри ангуштшумори сарсахту содаи тоҷик рўзи қабули герби шердор дар порлумон ашки шодӣ мерехтем, ки билохир муқаддассоти миллатамонро барқарор кардем.
Сипас айби асосӣ дар он депутатҳое набуд, ки симои шерро аз герб бароварданд, балки хатои асосии худи мо буд, ки ба ҷомеа чӣ будани мақоми намоди шериро ба он вусъате, ки лозим аст нафаҳмонда будем. Айби асосӣ дар донишмандони торихи худамон буд, дар адами фарҳангшиносии миллӣ буд.
Расул Ғамзатов дар китоби худ «Доғистони ман» мефармояд: Ҳаргиз ба гузашта тир наандоз, агар бо тапонча тир андозӣ, оянда ба ту бо тўп ҷавоб хоҳад дод.
Зиддият ба тасвири шери герби Тоҷикистон ҳамин гуна тирандозӣ ба гузашта буд.
Камина дар посухҳои пешин ба шумо чандин намодҳои шердорро аз таърихи бостонии халқамон муаррифӣ кардам. Байни ҳамаи онҳо чанд намодҳое ҳастанд, ки аз ҷиҳати сохт композитсия доранд, яъне таркибианд.
Намоди ду шери тоҷдори муҳофизи дарахти ҳаёт яке аз қадимтаринҳост.
Сипас дар ғилофи оҷии Тахти Сангин шери намодиро дучор шудем, ки оҳуеро дар даст нигоҳ медорад. Сипас ҳамин композисия такомул ёфта дар асрҳои минбаъд ба он хуршеди аз паси шер тулўъкунанда илова шудааст.
Офтобро дар адабиёти форсӣ баъзан шери фалак мегўянд. Яъне дар замонҳои оини митроӣ шер намоди хуршедӣ маҳсуб мешудааст. Сипас дар мисоли сурати пештоқи мадрасаи Шердор мебинем, ки хуршед ба худ симои занонаи митроӣ гирифтааст ва ин ҷо шер маънои муҳофизи сарчашмаи ҳаёт(зан)-ро низ ифода мекунад.
Хуршед болои хуршед (шер) ниҳодан таъкид бар манбаи нур болои манбаи нур аст, як нав муболиғаи шоирона низ ҳаст.
Ба ин сабаб намоди шеру хуршедӣ ҳам аз ҷиҳати таркиб ҳам аз ҷиҳати мазмун ҳам аз ҷиҳати тасвири бадеи комилтарин, нерўмандтарин ва пуртаъсиртарин маҳсуб мешавад. Ба услуби гул болои гул образро пурқувват карда таъсирнокии онро дучанд афзун намудан на танҳо ба санъати тасвирӣ, балки ба намудҳои дигари ҳунарамон низ хос мебошад.
Масалан дар ҳунари гачкории усто Амриддин Наҷмиев чунин тарзи тасвирро мебинед ва ё мисоли барҷастааш аз назми мумтоз ғазалҳои Ҳофизи Шерозианд.
Илова бар ин дар ин намод фарҳанги шашҳазорсолаи халқамон аз замони меҳрпарастӣ то ба имрўз таҷассуми торихии худро ёфтааст.
Ҳамин тавр дидем, ки шери болдору тоҷдор нитбат ба шери беболу бетоҷ зиёдтар сифати намодӣ дорад, зиёдтар маъно дар худ нуҳуфтааст ва аз натурализм дур аст
Дидем, ки дар тасвирҳои намодӣ чӣ қадар натурализм зиёд шавад, онҳо ҳамон қадар маъноҳои бузурги худро гум мекунанд.
Л.Ремпель дар китоби «Занҷири замонаҳо» таъкид мекунад, ки ба намоди шерӣ уламои ислом зиддият накардаанд.
Таърих барои эҷоди як герби пурмаънову зебою нотакрор тамоми маводи заруриро фароҳам овардааст. Танҳо як ибтикор, ташаббус ва ғайрат лозим.
Воқеанависони чинии замони ҳукмронии Тан гувоҳи медиҳанд, ки шоҳони Осиёи Марқазӣ дар дарбори худ шерҳои зиндаи дастомўзро нигаҳдорӣ мекардаанд. Ва сафирони суғдӣ дар асрҳои IV-VI ду бор бо худ ба Чин шерҳои дастомўзро бурдаанд. Ин ва дигар маълумоте, ки доир ба мақоми шер дар фарҳанги давлатдорӣ овардем, далели ҷойгоҳу мақоми баланду густурдаи он дар замонҳои гуногунанд. Тахмин даҳбедиҳое, ки дар Панҷшери Афғонистон ватан ихтиёр кардаанд, аз Самарқанд намоди шерии қудсиро бо худ бурдаанд ва панҷ ин ҷо ба маънои рақам нест, балки ба маънои қадимтари он – муқаддас омадааст. Аз ин ҷост, ки панҷшериён қаҳрамони миллӣ Аҳмадшоҳи Масъудро Шери Панҷшер номидаанд.
Мо чанд рўшанфикри ангуштшумори сарсахту содаи тоҷик рўзи қабули герби шердор дар порлумон ашки шодӣ мерехтем, ки билохир муқаддассоти миллатамонро барқарор кардем.
Сипас айби асосӣ дар он депутатҳое набуд, ки симои шерро аз герб бароварданд, балки хатои асосии худи мо буд, ки ба ҷомеа чӣ будани мақоми намоди шериро ба он вусъате, ки лозим аст нафаҳмонда будем. Айби асосӣ дар донишмандони торихи худамон буд, дар адами фарҳангшиносии миллӣ буд.
Расул Ғамзатов дар китоби худ «Доғистони ман» мефармояд: Ҳаргиз ба гузашта тир наандоз, агар бо тапонча тир андозӣ, оянда ба ту бо тўп ҷавоб хоҳад дод.
Зиддият ба тасвири шери герби Тоҷикистон ҳамин гуна тирандозӣ ба гузашта буд.
Посухи сездаҳум
Ҳамон рўзҳое, ки дар Душанбе мезистаму оиди зарурати сурати шер дар герби давлатӣ менавиштаму сухан мекардам, баъзе ашхос, ки аз наздик шудани тоҷикон ба Эрони шиа бим доранд, сахт муқобилат карда мегуфтанд, ки шеру хуршед рамзҳои давлати Эронанд. Ман мегуфтам, шумо торихро намедонед, ки чунин мегўед. Эрониҳо он шеру хуршеде, ки дар замони шоҳӣ дар дирафшии давлатӣ доштанд, аз мо гирифтаанд. Тасвири шеру хуршеди аз паси шер тулўъкунанда дар меъмории Эрон солҳои ҳукмронии шоҳ Оғо Муҳаммади Қоҷор (1742-1797) пайдо мешавад (қасри Гулистон дар Теҳрон). Сохтмони Шердори Самарқанд бошад, соли 1619 ба охир мерасад, ки меъмори он Абдуҷаббори Самарқандӣ аст.
Байни шерҳову хуршедҳои мадрасаи Шердори Самақанд ва кохи Гулистони Эрон фарқияти зиёде мушоҳида мешавад. Шерҳои кохи Гулистон дар даст шамшер доранд, дар тасвир натурализм зиёд аст, дар тасвири офтоб низ чеҳраи зан натуралистона кашида шудааст. Яъне аз услуби намодию гералдикӣ хеле дур шудааст.
Ман даъвои онро надорам, ки дар Эрони бостон тасвири шер намоди давлатдорӣ набуд.
Мо тасвири шерҳои болдору беболро дар девори қасрҳои Ҳахоманишиён мебинем. Аммо шеру хуршеди дирафши собиқи Эрон реша дар он надорад. Балки реша ба суннати дар пештоқи қасрҳои худ шеру хуршеди тулўъкунандаро насб кардани ҳокимонест, ки пеш аз Темур дар Самарқанд қаср сохтаанд. Сафири испан Клавихо, ки соли 1403 ба Самарқанд омадааст, сурати шеру хуршеди аз паси шер тулўъкунандаро дар пештоқи қасри Темур дидааст. Ин тасвирҳо дар ду тарафи дар такрор шудаанд, навиштааст ў. Сипас Клавихо мепурсад, ки чаро ба ин тасвир ин қадар аҳамият додаанд. Ба ў гуфтаанд, ки ин тасвир герби ҳокими собиқи Самарқанд аст. Яъне қабл аз Темур.
Пеш аз Темур Самарқанд дар итоати муғулҳо буд, ки чизе насохтаанд. Пеш аз он қарохониҳо буданд, ки ба қасрсозӣ вақт надоштанд. Пас эҳтимол меравад ин тасвирҳои шеру хуршедӣ дар замони сомониён ё ҳокимони пеш аз онҳо ҳукуматдошта намод қарор гирифтаанд.
Дар акс яке аз шеру хуршедҳои пештоқи қасри Гулистонро мебинед.
Байни шерҳову хуршедҳои мадрасаи Шердори Самақанд ва кохи Гулистони Эрон фарқияти зиёде мушоҳида мешавад. Шерҳои кохи Гулистон дар даст шамшер доранд, дар тасвир натурализм зиёд аст, дар тасвири офтоб низ чеҳраи зан натуралистона кашида шудааст. Яъне аз услуби намодию гералдикӣ хеле дур шудааст.
Ман даъвои онро надорам, ки дар Эрони бостон тасвири шер намоди давлатдорӣ набуд.
Мо тасвири шерҳои болдору беболро дар девори қасрҳои Ҳахоманишиён мебинем. Аммо шеру хуршеди дирафши собиқи Эрон реша дар он надорад. Балки реша ба суннати дар пештоқи қасрҳои худ шеру хуршеди тулўъкунандаро насб кардани ҳокимонест, ки пеш аз Темур дар Самарқанд қаср сохтаанд. Сафири испан Клавихо, ки соли 1403 ба Самарқанд омадааст, сурати шеру хуршеди аз паси шер тулўъкунандаро дар пештоқи қасри Темур дидааст. Ин тасвирҳо дар ду тарафи дар такрор шудаанд, навиштааст ў. Сипас Клавихо мепурсад, ки чаро ба ин тасвир ин қадар аҳамият додаанд. Ба ў гуфтаанд, ки ин тасвир герби ҳокими собиқи Самарқанд аст. Яъне қабл аз Темур.
Пеш аз Темур Самарқанд дар итоати муғулҳо буд, ки чизе насохтаанд. Пеш аз он қарохониҳо буданд, ки ба қасрсозӣ вақт надоштанд. Пас эҳтимол меравад ин тасвирҳои шеру хуршедӣ дар замони сомониён ё ҳокимони пеш аз онҳо ҳукуматдошта намод қарор гирифтаанд.
Дар акс яке аз шеру хуршедҳои пештоқи қасри Гулистонро мебинед.
понедельник, 6 апреля 2009 г.
Посухи дувоздаҳум
Дар посухҳои пешин натавонистам ҳама бозёфтҳои археологии тасвирҳои шердори Тоҷикистонро манзури шумо кунам. Зеро на ҳамаи онҳо ба ман дастрасанд.
Аммо аксҳои говшерҳоро, ки ба грифонҳо мутааллиқанд ва яке дар тунукаи зар (Хазинаи Амударё) ва дуи дигар дар сарсутуни кохи Персопол тасвир ёфтаанд, наметавон сарфи назар кард. Мутахассисон онҳоро ба ҳазораи якуми то мелод мутааллиқ медонанд. Шергрифонҳои дигар, ки низ аз Хазинаи Амударёанд, аз густариши васеи намодҳои шерӣ дар ин сарзамин дар асрҳои чору сеи то солшумории мелодӣ гувоҳӣ медиҳанд.
Президети Тоҷикистон Э.Раҳмон дар китоби худ «Тоҷикон дар оинаи таърих» (саҳ.27) оиди ин бозёфтҳо таъкид кардаанд: «Илми бостоншиносӣ аниқ кард, ки Хазинаи Амударё ёдгоре аз рўҳи ҷовидонаи Бохтар ва олиҳаи руди ҳаётбахши Вахш буда аз таърихи басо куҳан ва асолати деринаи тамаддуну давлатдории тоҷикон башорат овардааст».
Аммо аксҳои говшерҳоро, ки ба грифонҳо мутааллиқанд ва яке дар тунукаи зар (Хазинаи Амударё) ва дуи дигар дар сарсутуни кохи Персопол тасвир ёфтаанд, наметавон сарфи назар кард. Мутахассисон онҳоро ба ҳазораи якуми то мелод мутааллиқ медонанд. Шергрифонҳои дигар, ки низ аз Хазинаи Амударёанд, аз густариши васеи намодҳои шерӣ дар ин сарзамин дар асрҳои чору сеи то солшумории мелодӣ гувоҳӣ медиҳанд.
Президети Тоҷикистон Э.Раҳмон дар китоби худ «Тоҷикон дар оинаи таърих» (саҳ.27) оиди ин бозёфтҳо таъкид кардаанд: «Илми бостоншиносӣ аниқ кард, ки Хазинаи Амударё ёдгоре аз рўҳи ҷовидонаи Бохтар ва олиҳаи руди ҳаётбахши Вахш буда аз таърихи басо куҳан ва асолати деринаи тамаддуну давлатдории тоҷикон башорат овардааст».
суббота, 4 апреля 2009 г.
Посухи ёздаҳум
Ардашер навишт, ки баъзе ҷашнҳои тоисломии мардуми мо то ҳанўз барқарор нашудаанд. Баъзе мегўянд, ки оиди герби кишварҳои ҳамсоя низ фикри худро бигўям.
Биёед аз мавзўи асосии ин баҳс дур нашавем. Идҳои исломӣ аз куҷо омада баромаданд, Иди Қурбон реша ба одати одамқурбонкунии қабилаҳои сомӣ барои худои борон дошт ё не, масъалаест алоҳида ва ба мавзўи баҳси мо алоқаманд нест. Герби кишварҳои ҳамсоя низ ба доираи масъалаи баҳси мо дохил намешавад. Дигар ин ки дар ин боб ҳарфе пеш оред, ба кори дохилии онҳо дахолат ҳисоб мешвад, ки касе инро нахоҳад кард.
Барои мардуми мо дар сохтмони ҷомеаи нав корҳое ҳастанд бунёдӣ ва мо бо ҳеҷ баҳона худро аз ин амалҳои бунёдӣ канор гирифта наметавонем. Масъалаи нишони давлатӣ аз чунин корҳои бунёдист.
Бубинед, дар ҳама кишварҳои пешрафтаи ҷаҳон шаҳрҳо гербҳои худро доранд, Самарқанд низ дорад. Дар замони шўравӣ, вақте ки дар ягон ҷой нишоне аз шаҳри Душанберо ҷой додани мешуданд, акси як қисми манореро, ки дар сараш герби республика буд, истифода мекарданд.
Ҳоло ба ҷои он дар аксар маврид пайкараи Исмоили Сомонӣ тасвир мешавад. Нишони шаҳр бояд дар шакли герб таҳия шавад ва набояд тағйир ёфта истад.
Агар Хатлон аз қадимзамон бо аспҳои худ машҳур бошад, метавонад сурати аспро асоси герби худ қарор диҳад.
Ҳар як ноҳия ва шаҳри Тоҷикистон аз бозёфтҳои археологӣ як нишони бостонии худро пайдо карда метавонад.
Вақте ки дар сохтани гербҳои шаҳру ноҳияҳо як таҷрибаи кофӣ ба даст омад, пас метавон гуфт, ки ба муҳокимаи чигунагии герби давлати Тоҷикистон нисбатан тайёр шудаем.
Баъд хоҳед дид, ки вакилони мардумии ноҳияҳои кўҳӣ дар ҷаласаи порлумони талаб нахоҳанд кард, ки ба герби ҷумҳурӣ сурати кўҳро дароранд. Ин хел ҳам мешавад, ки ҳама намодҳои бостониро шаҳру ноҳияҳо соҳиби кунанду барои намоди давлатӣ чизе намонад.
Барқарор кардани ҷашнҳои бостонӣ низ аз корҳои бунёдист, аммо ҳама корҳо як навбати худро доранд.
Ҷашни Наврўз ҳамон вақт барқарор мешавад, ки тақвими шамсии худамонро эҳё кунем. Он гоҳ ҷашни соли нав хоҳад шуд.
Эрониҳо солшумориро аз ба тахт нишастани Куруш ҳисоб карда соли ҷориро соли 2568-ум меҳисобанд. То ба кадом дараҷа ин дуруст аст, дар баҳсҳои илмӣ маълум хоҳад шуд. Яъне ҳамаи инро якҷоя бо масъалаи герб муҳокима кардан имкон надорад.
Биёед аз мавзўи асосии ин баҳс дур нашавем. Идҳои исломӣ аз куҷо омада баромаданд, Иди Қурбон реша ба одати одамқурбонкунии қабилаҳои сомӣ барои худои борон дошт ё не, масъалаест алоҳида ва ба мавзўи баҳси мо алоқаманд нест. Герби кишварҳои ҳамсоя низ ба доираи масъалаи баҳси мо дохил намешавад. Дигар ин ки дар ин боб ҳарфе пеш оред, ба кори дохилии онҳо дахолат ҳисоб мешвад, ки касе инро нахоҳад кард.
Барои мардуми мо дар сохтмони ҷомеаи нав корҳое ҳастанд бунёдӣ ва мо бо ҳеҷ баҳона худро аз ин амалҳои бунёдӣ канор гирифта наметавонем. Масъалаи нишони давлатӣ аз чунин корҳои бунёдист.
Бубинед, дар ҳама кишварҳои пешрафтаи ҷаҳон шаҳрҳо гербҳои худро доранд, Самарқанд низ дорад. Дар замони шўравӣ, вақте ки дар ягон ҷой нишоне аз шаҳри Душанберо ҷой додани мешуданд, акси як қисми манореро, ки дар сараш герби республика буд, истифода мекарданд.
Ҳоло ба ҷои он дар аксар маврид пайкараи Исмоили Сомонӣ тасвир мешавад. Нишони шаҳр бояд дар шакли герб таҳия шавад ва набояд тағйир ёфта истад.
Агар Хатлон аз қадимзамон бо аспҳои худ машҳур бошад, метавонад сурати аспро асоси герби худ қарор диҳад.
Ҳар як ноҳия ва шаҳри Тоҷикистон аз бозёфтҳои археологӣ як нишони бостонии худро пайдо карда метавонад.
Вақте ки дар сохтани гербҳои шаҳру ноҳияҳо як таҷрибаи кофӣ ба даст омад, пас метавон гуфт, ки ба муҳокимаи чигунагии герби давлати Тоҷикистон нисбатан тайёр шудаем.
Баъд хоҳед дид, ки вакилони мардумии ноҳияҳои кўҳӣ дар ҷаласаи порлумони талаб нахоҳанд кард, ки ба герби ҷумҳурӣ сурати кўҳро дароранд. Ин хел ҳам мешавад, ки ҳама намодҳои бостониро шаҳру ноҳияҳо соҳиби кунанду барои намоди давлатӣ чизе намонад.
Барқарор кардани ҷашнҳои бостонӣ низ аз корҳои бунёдист, аммо ҳама корҳо як навбати худро доранд.
Ҷашни Наврўз ҳамон вақт барқарор мешавад, ки тақвими шамсии худамонро эҳё кунем. Он гоҳ ҷашни соли нав хоҳад шуд.
Эрониҳо солшумориро аз ба тахт нишастани Куруш ҳисоб карда соли ҷориро соли 2568-ум меҳисобанд. То ба кадом дараҷа ин дуруст аст, дар баҳсҳои илмӣ маълум хоҳад шуд. Яъне ҳамаи инро якҷоя бо масъалаи герб муҳокима кардан имкон надорад.
среда, 1 апреля 2009 г.
Посухи даҳум
Яке аз хонандагони Интернет ишора кард, ки посухи биступанҷум ҳам хоҳад шуд. Шумо гумон мекунед, ки ман пажуҳишгару донишманди ин соҳа ҳастам? Ҳамагӣ як рўзноманигор ва адибам, ки доир ба ин мавзўъ аз рўи чанд китоби барои худам дастрас чанд мулоҳизае навиштам. Пажуҳишгар дар ин боб чанд рисолаи докторӣ навишта метавонад. Ў ҳама маводро оиди ин масъала гирд меорад ва нисбат ба ман хеле амиқтару васеътар тадқиқ хоҳад кард.
Агар ба географияи намодҳои шерӣ эътибор диҳед, хоҳед дид, ки онҳо аз ҳама маҳалҳое, ки дар он ҷо давлатдории ниёгони тоҷикон будааст, ёфт шудаанд, дар ҳама маконе, ки дар он замоне тахте будаасту дар он ҳокиме нашастааст.
Ба ҳамин ваҷҳ як пораи тахти нимсўхтаи ҳокими Панҷакент, ки дар он сурати шер кандакорӣ шудааст ё сурати шере, ки аз қасри ҳокими Тирмиз ёфтаанд, ҳама чун шери устухонии Тахти сангин аз ҷиҳати арзиш бебаҳоянд.
Ман аз ин пеш оиди суратҳои бостонии шерҳои болдору тоҷдор ва беболу бетоҷ сухан ронда будам. Дар боби сурати офтоб гуфтам, ки он чеҳраи инсонӣ ё худ митроӣ гирифтааст. Зарфҳое ҳастанд, ки дар онҳо шерҳо симои инсонӣ ё худ митроӣ доранд. Ба ғайри ин оиди шерҳои мармарии кохи Ситора ва Мохи хосса чизе нагуфтаам, аморати Бухоро низ як пора торихи халқи мост.
Акнун акси як оинаи биринҷиро (Тирмиз) ва ду лаълии филизии мудавварро (Самарқанд, Фарғона), ки ба асрҳои XI-XII мутааллиқанд, пешниҳод мекунам. Дар ин тасвирҳо каллаҳои шер симои инсонию занона (митроӣ) доранд.
Агар ба географияи намодҳои шерӣ эътибор диҳед, хоҳед дид, ки онҳо аз ҳама маҳалҳое, ки дар он ҷо давлатдории ниёгони тоҷикон будааст, ёфт шудаанд, дар ҳама маконе, ки дар он замоне тахте будаасту дар он ҳокиме нашастааст.
Ба ҳамин ваҷҳ як пораи тахти нимсўхтаи ҳокими Панҷакент, ки дар он сурати шер кандакорӣ шудааст ё сурати шере, ки аз қасри ҳокими Тирмиз ёфтаанд, ҳама чун шери устухонии Тахти сангин аз ҷиҳати арзиш бебаҳоянд.
Ман аз ин пеш оиди суратҳои бостонии шерҳои болдору тоҷдор ва беболу бетоҷ сухан ронда будам. Дар боби сурати офтоб гуфтам, ки он чеҳраи инсонӣ ё худ митроӣ гирифтааст. Зарфҳое ҳастанд, ки дар онҳо шерҳо симои инсонӣ ё худ митроӣ доранд. Ба ғайри ин оиди шерҳои мармарии кохи Ситора ва Мохи хосса чизе нагуфтаам, аморати Бухоро низ як пора торихи халқи мост.
Акнун акси як оинаи биринҷиро (Тирмиз) ва ду лаълии филизии мудавварро (Самарқанд, Фарғона), ки ба асрҳои XI-XII мутааллиқанд, пешниҳод мекунам. Дар ин тасвирҳо каллаҳои шер симои инсонию занона (митроӣ) доранд.
Подписаться на:
Сообщения (Atom)