Сабаби торихии оқибмонии миллӣ

Сабабиҳои асосии оқибмонии миллии мо эҳтимол зиёданд. Аммо як сабаби асосӣ камэътиборӣ ба илму фарҳанг аст.

Дар замони Реннесанси сомонӣ Ибни Сино кўшиши зиёде ба харҷ дод, ки илмҳои барои пешрафти ҳаёти ҷомеа заруриро гирд оварад ва ривоҷи бештаре диҳад. Яъне ҳамон кореро кард, ки Ломоносов барои пешрафти Русия намуд.

Соли таввалуди Бўалӣ соли 980-и мелодист, соли таввалуди Ломоносов – 1765. Фарқ қариб ҳашсад сол. Яъне агар мардуми мо ба навиштаҳои Ибни Сино ба дараҷаи кофӣ эътибор медоданд, мо имрўз Русияро ҳашсад сол оқиб гузошта будем.

Бубинед, ки Ломоносов чиҳо кард, гарчанде ҳокимони давр дар академияи улуми Русия сарваронро аз хориҷиён таъин намуда ўро ба корҳои роҳбарӣ роҳ намедоданд. Ногуфта намонад, ки Сино низ дар симои ягон ҳоким ҳамфикре надошт ва ба ин сабаб тамоми умр дар ба дару дар ғарибӣ зиндагӣ мекард.

Ломоносов асарҳои бадеӣ низ навиштааст. Асарҳои зиёди бадеии ў мазмуни динию дунявӣ доранд. Ва дар як қасидаи дар мавзўи динӣ навиштааш, ки «Эй он ки дар бадбахтӣ худоро гунаҳкор мекунӣ» Ломоносов таъкид меварзад, ки худо ба ҳама ноомади корҳои инсон сабабгор нест, одам бояд созандаи зиндагии худ бошад. Барои Ломоносов Пётри якум ҳамчун ислоҳотгар хеле арзиши волое дошт ва ў манзумаи «Пётри кабир»-ро навиштааст.

То Ломоносов шоирони рус дар вазни шеъри лаҳистонӣ-силлобӣ эҷод мекарданд, Ломоносов вазни ба мусиқии забони русӣ хоси ҳиҷоиро ҷорӣ намуд. Ва баъд оид ба қавоиди эҷоди шеъри русӣ мақолаеро таълиф кард.

Як номаи манзуми Ломоносов ба сарвазир Шувалов «Нома оиди фоидаи шиша» ном дорад. Ломоносов низ нисбат ба назм он тавр рафтор кардааст, ки Ибни Сино карда буд, яъне Бўалӣ низ оиди вазни арўз рисолае навишта ба таҳкими мусиқии табии забони тоҷикӣ бо истифода аз арўз дар шеър хидмат кардааст. Дар рубоиёти Сино бошад, мо ба ҳам омадани андешаи илмӣ ва тахайюли бадеиро мушоҳида мекунем.

Ломоносов ба мисли Бўалӣ дар рисолаҳои илмӣ мавзўъ ва масъалаҳоеро баррасӣ кардааст, ки барои пешрафти кишвараш зарур буданд. Масалан «Гуфтор оиди кимё», «Гуфтор оиди ҳодисаҳои фазоӣ, ки аз нерўи барқӣ ҳосил мешаванд», «Гуфтор оиди пайдоиши нур ва назарияи пайдоиши рангҳо». Ломоносов оиди фулузот, оиди дар баҳр муайян кардани ҷои киштӣ низ рисолаҳо навиштааст. Асарҳои ў барои пасовандон дастуре мегардид ва асари Д.Менделеев оиди маҳлулҳо давоми як рисолаи Ломоносов мебошад.

Ба ғайри ин Ломоносов оиди илми нуҷум чанд рисола навишта бо рисолаи «Андешаҳо оиди афзоиши нуфус ва ҳифзи мардуми Русия» ҳамчун ватандўсти бузург ба майдон баромад. Дар замоне, ки дар Русия забони фаронсавӣ забони аъёну ашраф гардида донишмандони хориҷии дар Академия мақомҳои асосиро ишғол карда забони русиро писанд намекарданд, Ломоносов доир ба грамматика рисола навишта имконоти бузурги забони русиро исбот мекунад. Ҳамин гуна корро яъне бо таълифи рисолаи фалсафии хеш ба забони модарии худ – форси тоҷикӣ Сино низ нисбати забони мардуми худ кардааст.

Агар Сино оиди ахлоқ навишта бошад, Ломоносов низ бо мақсади ислоҳи ахлоқи нописанди мардуми Русия хомаронӣ кардааст. Оё дар масъалаи ислоҳи ахлоқи мардум Ломоносов ба мисли Сино назарияи ташаккули инсони комилро пешниҳод карда тавонистааст ё не, намедонам. Ин ҷо мо дар ин масъала бо идомаи суннатҳои мактаби митроӣ рў ба рў мешавем.

Мавзўи ташаккули инсони комилро дар асарҳои оид ба ахлоқ навиштаи худ донишманди эронӣ Ибни Маскавейҳ густариш медиҳад ва Ибни Сино то кадом дараҷа онро такмил додааст танҳо аз рўи асарҳои бадеии доири ин мавзўъ навишташуда пай метавон бурд, чун ин асари Сино то ба имрўз нарасидааст. Аммо дар асарҳои дигари Сино ишора ба он метавон ёфт.

Тавсияи Ломоносовро оиди услубҳои гуногун истифода намуда Карамзин «Таърихи давлати Русия»-ро ба услуби «баланд» навишта комёб гардид. Яъне русҳо, гачанд ба дараҷаи зарурӣ Ломоносовро дар замони зинда буданаш қадршиносӣ накарда бошанд ҳам асарҳои ўро дастурамали худ қарор дода ба пешрафти фикрӣ ва кишвардорӣ ноил гардиданд.

Мардуми мо бошад ба ғайри «Ал-қонун»-у асарҳои оиди тиб навиштаи Сино ба дигар асаҳояш кам эътибор додаанд. Муносибати душманонаи Ғазолӣ нисбати асарҳои Сино таассуби диниро барафрўхт ва баъди Умари Хайём касе пайдо нашуд, ки идомагари корҳои ў бошад.

Бобоҷон Ғафуров дар китоби «Тоҷикон» хидмати Синоро ин тавр баён мекунад:
«Асари энсиклопедии Ибни Сино «Китоб-ум-шифо», ки дар хусуси мантиқ, табиатшиносӣ, метафизика ва риёзиёт баҳс менамояд ва «Донишнома», ки ба забони тоҷикӣ навишта шуда, масъалаҳои оид ба мантиқ, илми табиат, фалсафа, риёзиёт ва нуҷумро дар бар мегирад, дар қатори «Ал-қонун» ва дигар асарҳои ў, аз беҳтарин ёдгориҳои афкори пешқадами асримиёнагии қарнҳои X-XI ба шумор меравад.»

Акнун биравед ва аз асарҳои устод Айнӣ ва дигарон он ҷое, ки оиди мадрасаҳои Бухоро сухан меравад, биҷўед, ки дар кадоми онҳо кадом асари Синоро меомўхтанд?

Шоҳ агар одил набошад, яъне золим бошад, халқ ҳақ дорад исён кунад ва чунин ҳокимро сарнагун намояд, - мегуфт Бўалӣ. То ў ҳама шоҳро сояи худо дар рўи замин меҳисобиданд. Чунин ақидаҳои Сино боиси он гардид, ки дар ҳазор соли баъди ў ҳокимони давр низ ба таълими асарҳояш дар мадрасаҳо роҳ намедоданд.

Бўалӣ мартабаи адлу инсофро аз шоҳ (сояи худо) болотар гузошт ва касе натавонист ин ҳукми ўро инкор намояд.

Дораи як мақолаи хурд имкон намедиҳад, ки оиди монандиҳои зиёди фаолияти Сино ва Ломоносов сухан пеш оварам. Бовар дорам, ки идомаи онро хонандаи закӣ худ анҷом дода метавонад.